Μέντα, φράουλα, μάνγκο, καρπούζι, σύκο. Τι είναι όλα αυτά; Mα φυσικά, μερικές από τις εκατοντάδες, έως και χιλιάδες γεύσεις που περιέχουν τα ηλεκτρονικά τσιγάρα μιας χρήσης, γνωστά και ως vapes. Τα vapes έχουν γίνει η νέα τάση ανάμεσα στους εφήβους σε διεθνές αλλά και τοπικό επίπεδο. Την τελευταία διετία στην Κύπρο παρατηρείται σημαντική αύξηση στη χρήση των εναλλακτικών προϊόντων καπνίσματος-ατμίσματος (vapes) από τους νέους, με το φαινόμενο να λαμβάνει διαστάσεις που προβληματίζουν ειδικούς, γονείς και εκπαιδευτικούς. Παρά τις απαγορεύσεις και τις προειδοποιήσεις για τους κινδύνους, η προώθηση του vaping μέσω των social media, και ιδιαίτερα μέσα από το TikTok, μετατρέπει τη χρήση αυτών των συσκευών σε μια σύγχρονη «μόδα» και κοινωνικό φαινόμενο. Το TikTok, ως η πλέον δημοφιλής πλατφόρμα ανάμεσα στους εφήβους, αποτελεί βασικό μέσο διάδοσης των τάσεων. Με βίντεο που παρουσιάζουν «vape tricks», γρήγορα tutorials και reviews προϊόντων, το άτμισμα προβάλλεται ως κάτι «κουλ» και διασκεδαστικό. Τα αισθητικά επεξεργασμένα βίντεο με μουσική και νεανική αισθητική προσελκύουν εύκολα την προσοχή των ανηλίκων, με το hashtag#vape να μετρά δισεκατομμύρια προβολές παγκοσμίως. Πολλοί έφηβοι αναφέρουν ότι πρώτη τους επαφή με το ηλεκτρονικό τσιγάρο ήταν μέσα από τέτοια βίντεο, που κάνουν τη χρήση του να μοιάζει αθώα και χωρίς κίνδυνο.
Παρά τις αυστηρές νομοθετικές απαγορεύσεις διαφήμισης προϊόντων νικοτίνης σε ανηλίκους, η τήρηση αυτών στα social media είναι δύσκολη. Το TikTok και άλλες πλατφόρμες βασίζονται κυρίως σε αναφορές χρηστών για να περιορίσουν το περιεχόμενο, κάτι που συχνά δεν επαρκεί για να ελέγξει τη γρήγορη διάδοση βίντεο που προωθούν το vaping. Αυτό δημιουργεί σημαντική πρόκληση για τις Αρχές, που καλούνται να βρουν νέους τρόπους αντιμετώπισης της διάδοσης αυτής της «μόδας». Μαρτυρίες από εφήβους και εκπαιδευτικούς αποδίδουν την πραγματική διάσταση του προβλήματος. Έφηβοι αναφέρουν πως η χρήση ξεκίνησε από περιέργεια και επηρεασμένοι από τα social media και την παρέα τους, ενώ εκπαιδευτικοί αναφέρουν πως είναι δύσκολο να ανιχνεύσουν και να αντιμετωπίσουν το φαινόμενο μέσα στα σχολεία, καθώς τα μικρά και διακριτικά vapes μοιάζουν συχνά με συσκευές USB. Η κοινωνική πίεση και η παρουσία του vaping στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κάνουν το άτμισμα να φαίνεται αποδεκτό, ακόμα και ελκυστικό, στους νέους. Ενδεικτικά και τα όσα λέγονται κατά καιρούς σε επίπεδο Βουλής. «Κάποτε τρέχαμε τους μαθητές από πίσω στα σχολεία να μην καπνίζουν και τώρα χρησιμοποιούν αυτά τα εναλλακτικά. Αν τους πεις και κάτι, σου απαντάνε «μα, κύριε, δεν είναι τσιγάρο» και συνεχίζουν να ξεφυσούν καπνούς», είχε πει χαρακτηριστικά ενώπιον της Επιτροπής Παιδείας της Βουλής ο πρόεδρος της ΟΕΛΜΕΚ, Δημήτρης Ταλιαδώρος.
Προβληματίζουν οι αριθμοί
Τα επίσημα στατιστικά στοιχεία για την Κύπρο δείχνουν μια ανησυχητική τάση. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs (ESPAD), στην Κύπρο το 2024:
• 50% των 15-16 ετών έχει ατμίσει έστω μια φορά στη ζωή του
• 23,6% των εφήβων έχει καπνίσει έστω και μία φορά στη ζωή του συμβατικό τσιγάρο
• 8% κάπνισε ηλεκτρονικό τσιγάρο πρώτη φορά πριν την ηλικία των 13 ετών
• 23% κάνει συχνή χρήση ηλεκτρονικού τσιγάρου
• 15,1% καπνίζει καθημερινά ηλεκτρονικό
• 23% ανέφερε συχνή χρήση ηλεκτρονικού τσιγάρου
Να σημειωθεί ότι στην αντίστοιχη έρευνα, που είχε δημοσιευτεί το 2019, τσιγάρο (συμβατικό ή εναλλακτικό) είχε δοκιμάσει έστω μια φορά το 36% των συμμετεχόντων, 21% ανέφεραν συχνή χρήση ηλεκτρονικού τσιγάρου, 9,8% καθημερινή χρήση, ενώ πριν από τα 13 έτη είχε δοκιμάσει ηλεκτρονικό τσιγάρο το 5%. «Τα δεδομένα επιβεβαιώνουν μια σαφή στροφή των εφήβων προς τις νέες μορφές καπνίσματος και αναδεικνύουν την ανάγκη για στοχευμένες, επικαιροποιημένες παρεμβάσεις πρόληψης που να ανταποκρίνονται στις σημερινές προκλήσεις της εφηβικής υγείας», επισημαίνει η ESPAD.
«Δεν είναι απλά μόδα»
«Η ραγδαία αύξηση της χρήσης ηλεκτρονικού τσιγάρου από εφήβους, ιδιαίτερα των προϊόντων μιας χρήσης, δεν είναι απλώς μια παροδική μόδα ή μια ένδειξη νεανικής απερισκεψίας», αναφέρει στον «Π» ο εκπαιδευτικός ψυχολόγος Γιώργος Πογιατζής.
Κατά τον ίδιο, πρόκειται για ένα φαινόμενο με βαθιές ψυχοκοινωνικές ρίζες, που αντανακλά την ανάγκη των νέων για ορατότητα, ένταξη και αυτοπροσδιορισμό σε έναν κόσμο ο οποίος συχνά τους στερεί αυθεντικά πεδία έκφρασης. Παρατηρεί πως, παρότι οι περισσότεροι έφηβοι γνωρίζουν –έστω και επιφανειακά– τους κινδύνους του ατμίσματος, η ανάγκη να ανήκουν κάπου είναι ισχυρότερη από αυτή τη γνώση. Όπως εξηγεί, το vape δεν είναι απλώς ένα καταναλωτικό προϊόν· λειτουργεί ως κοινωνικό σύμβολο, μια φορητή δήλωση ταυτότητας, αυτονομίας και στυλ. Μέσα από τη γεύση, τον σχεδιασμό και την αισθητικοποίηση της πράξης, η χρήση αποκτά συναισθηματικό βάρος -ενώνει, διαφοροποιεί, επιτελεί.
Ο κ. Πογιατζής αναφέρεται και στη θεωρία του Erikson, σύμφωνα με την οποία η εφηβεία είναι το στάδιο της αναζήτησης ταυτότητας. Υποστηρίζει ότι κάθε εργαλείο που συμβάλλει σε αυτή τη διαδικασία -ακόμη κι αν αυτό είναι έμμεσα επιβλαβές- προσλαμβάνεται ως πολύτιμο. Έτσι, το άτμισμα μετατρέπεται σε ένα άτυπο τελετουργικό μετάβασης, όχι προς την ωριμότητα αλλά προς μια προσομοίωση ενήλικης αυτονομίας, η οποία προσφέρει στους εφήβους την ψευδαίσθηση ελέγχου πάνω στο σώμα και τις επιλογές τους. Το κρίσιμο ερώτημα, όπως τονίζει, δεν είναι αν γνωρίζουν τους κινδύνους αλλά αν θεωρούν ότι τους αφορούν προσωπικά. Αναφερόμενος στον ρόλο των social media επισημαίνει ότι δεν περιορίζονται απλώς σε ρόλο επιρροής αλλά διαμορφώνουν ενεργά την ψυχολογική πραγματικότητα των εφήβων.
Κάνοντας αναφορά στη θεωρία της Κοινωνικής Μάθησης του Bandura, εξηγεί ότι η παρατήρηση κοινωνικά ανταμειβόμενων συμπεριφορών –ειδικά όταν προέρχονται από πρότυπα θαυμασμού– οδηγεί σε μίμηση. Στις πλατφόρμες όπως το TikTok και το Instagram, το vaping προβάλλεται όχι ως εξάρτηση αλλά ως lifestyle, ως αισθητικό στοιχείο που συνοδεύεται από ψηφιακή αποδοχή. Παράλληλα, σημειώνει πως τα αρώματα που παραπέμπουν σε παιδικές γεύσεις (όπως φράουλα ή βανίλια) και η απουσία στιγματισμού ενισχύουν την εξιδανίκευση του φαινομένου. Την ίδια στιγμή που «η κοινωνία αποτυγχάνει να δει το ψυχολογικό βάθος αυτής της συμπεριφοράς και συχνά καταφεύγει είτε σε ηθικολογικές απαγορεύσεις είτε σε ελλιπείς ενημερωτικές καμπάνιες, αδυνατώντας να προσεγγίσει την ουσία του φαινομένου».
Τέλος, τονίζει ότι ο δημόσιος λόγος γύρω από το θέμα είναι είτε σιωπηλός είτε τεχνοκρατικός, αφήνοντας τους ίδιους τους εφήβους να διαχειριστούν μόνοι την ανάγκη να ακουστούν, να οριστούν και να ανήκουν. Το άτμισμα, σύμφωνα με τον ίδιο, καταλήγει να αποτελεί μια ήσυχη επανάσταση, μια εισπνεόμενη μορφή ορατότητας. Για να είναι ουσιαστική η πρόληψη, καταλήγει, χρειάζονται ψυχική εγγύτητα, νέες μορφές διαλόγου και προγράμματα που θα προσεγγίζουν τον έφηβο ως υποκείμενο σχέσης και όχι ως πρόβλημα προς διαχείριση.
