Είναι μεσημέρι, μέσα Δεκεμβρίου και στη Λεμεσό η Ανεξαρτησίας έχει ήδη μπει σε χριστουγεννιάτικο ρυθμό. Λαμπάκια πάνω από τον πεζόδρομο, γιορτινή μουσική και λαμπερές βιτρίνες που υπόσχονται γιορτινή διάθεση. Από ένα παγκάκι στον δρόμο, μια 29χρονη μπαρίστα, που δουλεύει στο κοντινό καφέ, περιγράφει κάτι διαφορετικό. «Ξέρω ότι θα έπρεπε να νιώθω ευγνωμοσύνη και χαρά. Κυρίως νιώθω κουρασμένη, αγχωμένη για το πώς θα τα βγάλω πέρα και ένοχη που δεν απολαμβάνω αυτή τη γιορτινή ατμόσφαιρα», λέει. Αυτό το συναίσθημα δεν χωρά εύκολα στην εικόνα των Χριστουγέννων. Κι όμως, κάθε χρόνο τέτοιες μέρες, αρκετοί άνθρωποι περιγράφουν μια περίεργη αίσθηση θλίψης, άγχους και μουδιάσματος που δεν ταιριάζει με τα στολίδια και τα γιορτινά μηνύματα. Για ορισμένους πρόκειται για μια αναγνωρισμένη εποχική διαταραχή. Για πολλούς άλλους είναι αυτό που περιγράφεται διεθνώς ως holiday blues, μια πτώση διάθεσης που φουντώνει γύρω από τις γιορτές.
SAD, holiday blues και στρες
Η εποχική συναισθηματική διαταραχή, γνωστή ως SAD, είναι μορφή μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής με εποχικό πρότυπο. Τα συμπτώματα συνήθως ξεκινούν το φθινόπωρο ή στις αρχές του χειμώνα, κορυφώνονται μέσα στον χειμώνα και υποχωρούν με την άνοιξη. Περιλαμβάνουν επίμονη χαμηλή διάθεση, κόπωση, υπνηλία, αλλαγές στην όρεξη και δυσκολία συγκέντρωσης. Διεθνείς εκτιμήσεις ανεβάζουν την εμφάνιση του SAD περίπου στο 0,5-3% του πληθυσμού, ενώ η πιο ήπια «χειμερινή κατήφεια» αφορά μεγαλύτερο ποσοστό.
Η κλινική ψυχολόγος Μαρία Κακουλλή επιμένει ότι εδώ χρειάζεται καθαρή διάκριση. «Η εποχική κατάθλιψη είναι ξεκάθαρα βιολογική», εξηγεί. Συνδέεται με τη μείωση του φυσικού φωτός, τη διαταραχή του κιρκάδιου ρυθμού (οποιαδήποτε βιολογική διαδικασία παρουσιάζει περιοδική μεταβολή) και αλλαγές στη ρύθμιση της μελατονίνης και της σεροτονίνης. Τα holiday blues, αντίθετα, δεν έχουν χημική βάση. «Είναι περιβαλλοντικά», λέει. Απουσία οικογένειας, περιορισμένο κοινωνικό δίκτυο, οικονομική πίεση στο τέλος της χρονιάς και το βάρος των προσδοκιών που φορτώνουμε στις γιορτές.
Η κυπριακή πραγματικότητα
Η Κύπρος δεν είναι Σκανδιναβία. Έχει φως, έχει ήπιους χειμώνες, έχει μια γενική αφήγηση ότι «εδώ δεν πιάνει χειμωνιάτικη κατάθλιψη». Η πραγματικότητα όμως είναι πιο σύνθετη. «Μπορεί να ζεις σε ένα ηλιόλουστο μέρος και να νιώθεις μελαγχολία, μούδιασμα ή μεγαλύτερη ευαλωτότητα τον χειμώνα», λέει η Μαρία Κακουλλή. Ιδίως όταν οι βιολογικοί παράγοντες συναντούν περιβαλλοντικές πιέσεις.
Και οι πιέσεις αυτές είναι ήδη έντονες, ιδιαίτερα στους νέους. Έρευνα του Υπουργείου Υγείας και της UNICEF, που υλοποιήθηκε από το CARDET με στήριξη του ΟΝΕΚ και του Συμβουλίου Νεολαίας, κατέγραψε ότι το 86% των νέων στην Κύπρο αναφέρουν υψηλά επίπεδα άγχους και αβεβαιότητας για το μέλλον, ενώ το 75% διαρκή πίεση και στρες. Παρότι το 60% ένιωσαν ότι χρειάζονται επαγγελματία ψυχικής υγείας, μόνο το 43% το έκανε, με βασικούς λόγους το στίγμα, την έλλειψη ενημέρωσης και την περιορισμένη πρόσβαση.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, τα Χριστούγεννα λειτουργούν συχνά ως ενισχυτής. Οι οικογένειες συγκεντρώνονται, οι ρόλοι ξαναπαίζονται, οι προσδοκίες ανεβαίνουν. Για πολλούς είναι παρηγοριά. Για άλλους, ειδικά για millennials και Gen Z που επιστρέφουν στο πατρικό με ασταθή εργασία ή χωρίς «τακτοποιημένη» προσωπική ζωή, οι γιορτές φέρνουν αμήχανες ερωτήσεις για καριέρα, σχέσεις και το αν «προχωρά» η ζωή τους.
Το κόστος ζωής έρχεται να συμπληρώσει την εικόνα. Ο Δεκέμβριος είναι από τους πιο ακριβούς μήνες για αρκετά νοικοκυριά. Παράλληλα, υπάρχουν ομάδες για τις οποίες οι γιορτές φωτίζουν περισσότερο τη μοναξιά παρά τη σύνδεση. Μετανάστες εργαζόμενοι που δεν μπορούν να ταξιδέψουν, αιτητές ασύλου, ξένοι φοιτητές, μονογονεϊκές οικογένειες με επιμέλειες που μοιράζονται, ηλικιωμένοι των οποίων τα παιδιά ζουν στο εξωτερικό. Για κάποιους φέτος μπαίνει και μια ακόμη σκιά, η αγωνία για συγγενείς σε εμπόλεμες ζώνες.
Η Μαρία Κακουλλή λέει ότι στην Κύπρο δεν μπορεί να μιλήσει κανείς για «σημαντική αύξηση κατάθλιψης τα Χριστούγεννα». Υπάρχει όμως μια παγίδα. «Τα Χριστούγεννα πέφτουν περίπου την περίοδο που ξεκινούν τα συμπτώματα του SAD. Έτσι μπορεί να φαίνεται ότι η κατάθλιψη “έρχεται” λόγω Χριστουγέννων, ενώ στην πραγματικότητα μπορεί να ξεκινά μια εποχική διαταραχή».
Το βασικό, τονίζει, είναι να μην συγχέονται τα αίτια. «Το ότι κάποιος νιώθει χειρότερα τα Χριστούγεννα δεν σημαίνει ότι τα Χριστούγεννα προκαλούν την κατάθλιψη». Αυτό που κάνει τη διαφορά είναι ο συνδυασμός. Όταν υπάρχει βιολογική ευαλωτότητα και προστεθούν οικογενειακές πιέσεις, κοινωνική σύγκριση, οικονομικό στρες και μοναξιά, τότε, η κατάσταση επιβαρύνεται. «Αν έχεις βιολογική προδιάθεση και προσθέσεις τους περιβαλλοντικούς παράγοντες, φυσικά μπορεί να χειροτερέψει», λέει.
Μικρές πράξεις φροντίδας
Η ίδια έρευνα Υπουργείου Υγείας και UNICEF αποτυπώνει όχι μόνο το εύρος του άγχους στους νέους αλλά και το κενό ανάμεσα στην ανάγκη και στη λήψη βοήθειας. Αυτό συνδέεται με τη δυσκολία πρόσβασης και με το γεγονός ότι οι υπηρεσίες δεν είναι πάντα εύκολα προσβάσιμες ή «φιλικές» προς τον νέο άνθρωπο που ήδη ντρέπεται να μιλήσει.
Στο μεταξύ, ο Οργανισμός Νεολαίας Κύπρου επιχειρεί να δώσει βάρος στη δημόσια συζήτηση. Στις 15 Δεκεμβρίου δημοσίευσε χριστουγεννιάτικη καμπάνια με τίτλο «Ο Οργανισμός Νεολαίας μάς καλεί να γίνουμε ο λόγος που θα χαμογελάσει κάποιος τις γιορτές», με προτροπή για μικρές πράξεις σύνδεσης και φροντίδας προς όσους βιώνουν τις γιορτές πιο δύσκολα.
Παράλληλα, ο ίδιος ο ΟΝΕΚ βρίσκεται αντιμέτωπος με πρακτικά όρια στη δική του υποδομή στήριξης. Όπως ανέφερε στον «Π» ο λειτουργός του ΟΝΕΚ Στέλιος Παπαπέτρου, η τηλεφωνική γραμμή 1410 είναι εκτός λειτουργίας εδώ και καιρό. Η διαδικασία προσφορών για ανάθεση σε εταιρεία ολοκληρώθηκε στις 19 Δεκεμβρίου και ο Οργανισμός αναμένει να διαπιστώσει αν υπάρχει ενδιαφέρον από φορέα για να αναλάβει τη λειτουργία της γραμμής. Μέχρι τότε, παραπέμπει σε άλλες διαθέσιμες δομές στήριξης.
Όριο στις προσδοκίες
Η συμβουλή της ειδικού δεν κινείται στο επίπεδο των εύκολων συνθημάτων. «Πέρα από την επαγγελματική βοήθεια, υπάρχουν πράγματα που ενισχύουν την ψυχική υγεία», λέει η Μαρία Κακουλλή. Μιλά για σταθερή κίνηση, ακόμη και ένα μισάωρο περπάτημα την ημέρα, τακτική άσκηση, ρύθμιση ύπνου και προσοχή στη διατροφή. Στόχος είναι να μειωθεί η συναισθηματική αντιδραστικότητα και η ευαλωτότητα στο στρες.
Το δεύτερο, και ίσως πιο κρίσιμο για τις γιορτές, είναι το όριο στις προσδοκίες. «Δεν χρειάζεται να είσαι πάντα χαρούμενος επειδή είναι Χριστούγεννα», λέει. Προτείνει ρεαλισμό στα έξοδα, να ξοδεύει κανείς με βάση τις δυνατότητές του και να αποφεύγει την αυτοεξάντληση που γεννά άγχος και μπορεί να τροφοδοτήσει καταθλιπτικά συμπτώματα. Το ίδιο ισχύει και για τις κοινωνικές υποχρεώσεις. Δεν υπάρχει υποχρέωση να παρευρεθεί κανείς σε κάθε πρόσκληση.
Και φυσικά, όταν τα συμπτώματα επιμένουν, όταν υπάρχει έκπτωση στη λειτουργικότητα, όταν η απελπισία δυναμώνει ή όταν εμφανίζονται σκέψεις αυτοτραυματισμού, η αναζήτηση επαγγελματικής βοήθειας δεν πρέπει να αναβάλλεται. Για παιδιά και εφήβους λειτουργεί η ευρωπαϊκή γραμμή 116111 στην Κύπρο, ενώ υπάρχουν και γραμμές ακρόασης και υποστήριξης από οργανώσεις όπως οι Cyprus Samaritans.
Χωρίς ενοχή
Πίσω στην Ανεξαρτησίας, η 29χρονη μπαρίστα λέει ότι δεν μισεί τις γιορτές. Μισεί την υποχρέωση να τις ζήσει με συγκεκριμένο τρόπο. Αυτό, τελικά, είναι και το πιο χρήσιμο μήνυμα. Τα Χριστούγεννα στην Κύπρο δεν είναι μόνο τα λαμπάκια και τα γεμάτα τραπέζια. Είναι και οι μάχες που δεν φαίνονται!
