Με αφορμή τις εξελίξεις στην περιοχή αλλά και την έκδοση του βιβλίου «Η Ανατολική Μεσόγειος 100 χρόνια από τη Συνθήκη της Λωζάνης» που επιμελείται, ο «Π» επικοινώνησε με τον Ζήνωνα Τζιάρρα, καθηγητή του Τμήματος Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου. Απαντά το πώς, εξελίξεις όπως τα τεκταινόμενα στην τ/κ κοινότητα με τις αντιδράσεις που παρακολουθούμε το τελευταίο διάστημα για τον κοσμικό της χαρακτήρα, οι κινήσεις και δηλώσεις Ερντογάν αλλά και η απόφαση για αυτοδιάλυση του ΡΚΚ στην Τουρκία και οι εξελίξεις στη Συρία, επηρεάζουν το Κυπριακό και την Κύπρο.
Επηρεάζουν το Κυπριακό τα τεκταινόμενα στην τ/κ κοινότητα (αντιδράσεις για τον κοσμικό χαρακτήρα στα κατεχόμενα κ.λπ.);
Οι αντιδράσεις εντός της τουρκοκυπριακής κοινότητας υπέρ της κοσμικότητας και ενάντια στις προσπάθειες της Τουρκίας να επιβάλει ένα αυστηρότερο ισλαμικό, πολιτισμικό και πολιτικό πλαίσιο είναι μια ακτίδα φωτός μέσα σε ένα δυσοίωνο γενικότερα τοπίο για το Κυπριακό. Αξίζει να αναφερθεί ότι οι αντιδράσεις και διαδηλώσεις των Τουρκοκυπρίων δεν έχουν να κάνουν μόνο με το ζήτημα της θρησκείας ή της μαντήλας που προσπαθεί να επιβάλει η Τουρκία, αλλά και την ενίσχυση των αυταρχικών τάσεων εντός του ψευδοκράτους καθώς και των ευρύτερων ηγεμονικών πολιτικών της Τουρκίας επί της κοινότητας. Ωστόσο, παρόλο που αυτές οι κινητοποιήσεις δείχνουν ότι ένα μεγάλο -το μεγαλύτερο, ίσως- μέρος της τουρκοκυπριακής κοινότητας δεν επιθυμεί να καταστεί απλώς μια προέκταση της Τουρκίας (πολιτικά, πολιτισμικά, οικονομικά), οι δομικές πραγματικότητες στα κατεχόμενα είναι πολύ πιο σκληρές. Από αυτή την άποψη, οι όποιες αντιστάσεις φαντάζουν απέλπιδες και με περιορισμένη ισχύ, τουλάχιστον σε αυτή τη φάση και υπό τις υφιστάμενες συνθήκες, ενώ ακόμα και η «αντιπολίτευση» φαίνεται να ταυτίζεται με τις θέσεις στην Τουρκία στο Κυπριακό ενόψει των παράνομων εκλογών. Είναι λοιπόν δύσκολο να φανταστεί κανείς πώς οι αντιδράσεις σε κοινωνικό επίπεδο μπορούν να μετουσιωθούν σε ουσιαστικό πολιτικό αντίκτυπο στο θέμα του Κυπριακού.
Με δεδομένη την τουρκική θέση περί δύο κρατών αλλά και τις τελευταίες σχετικές δηλώσεις από πλευράς Ερντογάν και Τατάρ στα εγκαίνια της νέας λεγόμενης Βουλής προβλέπονται ουσιαστικές εξελίξεις στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων του Κυπριακού;
Η παράνομη επίσκεψη του Ερντογάν στα κατεχόμενα και τα γεγονότα που έλαβαν χώρα στο πλαίσιο αυτής, δείχνουν τουλάχιστον δύο σημαντικά πράγματα. Πρώτον, η Άγκυρα επιμένει στο ζήτημα των δύο κρατών, χωρίς ίχνος ωραιοποίησης ή μετριασμού της θέσης της. Αυτό έρχεται και ως προέκταση μιας προσπάθειας, που μετρά τουλάχιστον 20 χρόνια, να μετασχηματίσει τα κατεχόμενα σε έναν χώρο που πολιτικά, πολιτισμικά, οικονομικά και δημογραφικά θα είναι «κατ’ εικόνα» της Τουρκίας του Ερντογάν. Η περιθωριοποίηση των Τουρκοκυπρίων και ο έλεγχος της Τουρκίας σε όλα τα επίπεδα, επιτρέπει και εξηγεί την εμμονή της Άγκυρας στη λύση των δύο κρατών. Δεύτερον, βλέπουμε πλέον την Κύπρο να αποκτά με πολύ πρόδηλο τρόπο έναν νέο ρόλο στην τουρκική στρατηγική, ως κομμάτι δηλαδή της λεγόμενης «Γαλάζιας Πατρίδας» αλλά και του διεθνούς ρόλου που θέλει να παίξει η Τουρκία. Υπ’ αυτήν την έννοια, η Κύπρος δεν γίνεται αντιληπτή από την Τουρκία μόνο ως «γραμμή άμυνας» ενάντια στους Ελληνοκύπριους ή και την Ελλάδα αλλά και ως εφαλτήριο ή προγεφύρωμα σε μια ευρύτερη γεωπολιτική στρατηγική που περιλαμβάνει τουλάχιστον τη Μέση Ανατολή, τα Βαλκάνια και την Αφρική. Το ενδιαφέρον είναι ότι είδαμε και τον ίδιο τον Τουρκοκύπριο ηγέτη να υιοθετεί αυτό το αφήγημα αναφερόμενος στην Κύπρο ως «προέκταση της Ανατολίας» και κομμάτι της «Γαλάζιας Πατρίδας». Κάτι που μας δείχνει ότι η τουρκοκυπριακή ηγεσία είναι περισσότερο από ποτέ, ίσως, ευθυγραμμισμένη με τη γεωπολιτική αντίληψη της Άγκυρας παρά με τις επιθυμίες των Τουρκοκυπρίων για έναν πιο αυτόνομο ρόλο (είτε εντός, είτε εκτός μιας ομοσπονδίας). Με βάση τα ανωτέρω, παρόλο που δεν αποκλείονται νέες συναντήσεις στο πλαίσιο της προσπάθειας για επανέναρξη μιας διαδικασίας στο Κυπριακό, οι οιωνοί δεν είναι καλοί για ουσιαστικές εξελίξεις. Βέβαια, η συνεχής προσπάθεια «τετραγωνισμού του κύκλου» δεν αποκλείεται να φέρει κάποια έστω ενδιάμεσα αποτελέσματα δεδομένου ότι θα υπάρξουν υποχωρήσεις είτε από τη μία, είτε από την άλλη, είτε και από τις δύο πλευρές. Είτε διότι αυτά τα αποτελέσματα θα θεωρηθούν ανώδυνα στο πλαίσιο μιας λογικής επιβίωσης της διαδικασίας.
Ποια είναι η γεωπολιτική σημασία της Κύπρου στην περιοχή δεδομένων των εξελίξεων στην Ανατολική Μεσόγειο αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο;
Η κυπριακή εξωτερική πολιτική είναι σήμερα σαφώς πιο ενεργή και πιο εξωστρεφής από προηγούμενες περιόδους της Ιστορίας. Αυτή η πραγματικότητα συνοδεύεται από κάποια οφέλη ή επιτυχίες, κάποιες ευκαιρίες αλλά και κάποιες προκλήσεις ή ζητούμενα. Το βέβαιο είναι ότι η Κυπριακή Δημοκρατία έχει ενταχθεί με σαφή τρόπο στο δυτικό -και συγκεκριμένα αμερικανικό- σύστημα ασφαλείας στην ευρύτερη περιοχή μαζί με άλλα κράτη. Το αποτέλεσμα είναι ότι υπήρξε κινητικότητα στην αναβάθμιση των σχετικών θεσμών, σχεδίων, χωρητικοτήτων και υποδομών της Κυπριακής Δημοκρατίας ώστε να μπορέσει να ανταποκριθεί στα νέα διακυβεύματα που αναφύονται σε περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο - ασχέτως αν με την εκλογή Τραμπ η δυναμική στις αμερικανοκυπριακές σχέσεις έχει ατονήσει. Υπάρχει, ωστόσο, ακόμα, ένας σημαντικός βαθμός ανωριμότητας που διέπει από παλιά την εξωτερική μας πολιτική. Αφορά αφενός την τάση να βλέπουμε την άσκηση εξωτερικής πολιτικής μέσα από τον φακό της μικροπολιτικής και της εικόνας-επικοινωνίας (δηλαδή, λαϊκίστικα, για εσωτερική κατανάλωση). Αφετέρου έχει να κάνει με το γεγονός ότι προχωρούμε στη λήψη σημαντικών αποφάσεων, την ανακοίνωση σημαντικών έργων ή συνεργειών, χωρίς να έχουμε έναν θεσμικά κατοχυρωμένο στρατηγικό σχεδιασμό και συναφείς αντικειμενικούς σκοπούς. Με άλλα λόγια, ιεραρχούμε το αφήγημα υψηλότερα από την πολιτική πρακτική. Αυτό καθιστά την Κυπριακή Δημοκρατία και τις προσπάθειές της ευάλωτες σε συστημικές πιέσεις ή εσωτερικές πολιτικές αναταράξεις ή αλλαγές. Ταυτόχρονα ευνοεί κινήσεις από μέρους της Λευκωσίας που μπορεί ενίοτε να είναι σπασμωδικές ή και αντιφατικές. Γι’ αυτό είναι σημαντικό οι ευκαιρίες που παρέχει το διεθνές συστημικό πλαίσιο να επιδιώκονται μέσα από μια στέρεη στρατηγική πρακτική και αντίληψη που να βασίζεται σε συστηματική και εις βάθος ανάλυση και ερμηνεία των συνθηκών. Έχοντας πάντοτε υπόψη το δημόσιο-εθνικό συμφέρον κι όχι μικροπολιτικούς ή άλλους σκοπούς που κατά καιρούς εκδηλώνονται.
Τι σημαίνει η απόφαση για αυτοδιάλυση του ΡΚΚ στην Τουρκία;
Η απόφαση για αφοπλισμό και αυτοδιάλυση του PKK είναι μεγάλης ιστορικής σημασίας. Έρχεται μέσα από απόφαση συνεδρίου που πραγματοποίησε το PKK, το οποίο με τη σειρά του ήρθε μετά από δημόσια δήλωση του ιστορικού του ηγέτη, Αμπντουλάχ Οτσαλάν, που ανέφερε ότι η οργάνωση ολοκλήρωσε πλέον τον ιστορικό της κύκλο. Εάν η προσπάθεια αυτή έχει αίσια κατάληξη θα παίξει σημαντικό ρόλο στη σταθεροποίηση της Τουρκίας από άποψης πολιτικής ασφάλειας και σε κάποιο βαθμό οικονομικής. Θα συμβάλει επίσης στην αποσυμφόρηση σχετικών εθνοτικών και ένοπλων εντάσεων στη Συρία, το Ιράκ και λιγότερο στο Ιράν, δεδομένου ότι το PKK έχει παρουσία με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε όλους αυτούς τους χώρους. Αξίζει να αναφερθεί ότι η στοχοθεσία της τουρκικής κυβέρνησης μέσα από αυτή τη διαδικασία έχει να κάνει με την επιθυμία του Ερντογάν να προβεί σε νέα συνταγματική αναθεώρηση που να του επιτρέπει να επανεκλεγεί στην προεδρία της χώρας για τρίτη φορά. Οι θετικές εξελίξεις στο Κουρδικό θα του επιτρέψουν -μέσα και από μια διαδικασία πάρε δώσε με τους Κούρδους- να συσπειρώσει τις έδρες του φιλοκουρδικού DEM, μαζί με αυτές του εθνικιστικού MHP και άλλων ενδεχομένως βουλευτών στην τουρκική Βουλή για την απαραίτητη πλειοψηφία που χρειάζεται για την προώθηση συνταγματικών μεταρρυθμίσεων. Η εν λόγω εξέλιξη έρχεται μερικές εβδομάδες μετά τη συμφωνία μεταξύ του νέου καθεστώτος στη Δαμασκό και των Κούρδων της Συρίας με τη διαμεσολάβηση των Αμερικανών για εγκατάλειψη του στόχου της ανεξαρτησίας ή πλήρους αυτονόμησης από τους Σύρους Κούρδους και την ένταξή τους στο νέο συριακό κράτος. Υπάρχουν ακόμα διαφωνίες ως προς το τι ακριβώς θα σημαίνει αυτό. Όμως εάν ευοδωθούν οι δύο πρωτοβουλίες σε Συρία και Τουρκία, το κουρδικό κίνημα θα μπει σε μια νέα εποχή όπου το ιδεολογικό ρεύμα του ΡΚΚ θα έχει περιθωριοποιηθεί. Αυτός είναι ένας στόχος που επιδιώκεται από καιρό τόσο από την Άγκυρα όσο και από την Ουάσινγκτον. Υπάρχουν βέβαια πολλές προκλήσεις στην πορεία. Αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν την αλλαγή στάσης από την κυβέρνηση Ερντογάν, το περιερχόμενο της διαπραγμάτευσης των δύο μερών και τις κόκκινες γραμμές, καθώς το ενδεχόμενο δημιουργίας ενός «δεύτερου», μικρότερου και πιο σκληροπυρηνικού ΡΚΚ που να θέλει να υποσκάψει τη διαδικασία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι μια τέτοια οργάνωση θα μπορούσε εύκολα να επιτύχει.
Προς ποια κατεύθυνση θεωρείτε ότι θα έχουμε εξελίξεις στη Συρία μετά τη συνάντηση Τραμπ - Αλ Σάρα;
Η συνάντηση του Αμερικανού Προέδρου Ντόναλντ Τραμπ με τον μεταβατικό Πρόεδρο της Συρίας Αχμέτ Αλ Σάρα και η πρόθεση του πρώτου να άρει τις μακροχρόνιες κυρώσεις προς τη Συρία σηματοδοτεί ξεκάθαρα ένα νέο κεφάλαιο για την πολεμόπληκτη χώρα. Το νέο συριακό καθεστώς βρίσκεται σε μια τροχιά αυξανόμενης νομιμοποίησης στο εσωτερικό και εξωτερικό, χωρίς να λείπουν τα προβλήματα, οι προκλήσεις και οι απειλές, ενώ την άρση των οικονομικών κυρώσεων αποφάσισε προ ημερών και η ΕΕ. Η δε προοπτική άρσης των αμερικανικών κυρώσεων θα συμβάλει περαιτέρω στην ένταξη της χώρας στο διεθνές πολιτικό και οικονομικό σύστημα. Αυτό θα επιτρέψει στη χώρα να ανοίξει σε διεθνείς επενδύσεις και αγορές δίνοντάς της τη δυνατότητα να αναπτύξει τομείς που υπολειτουργούν ή έχουν εξαλειφθεί λόγω του πολέμου. Βέβαια οι ΗΠΑ έχουν θέσει και κάποιες προϋποθέσεις που αφορούν τη διαχείριση των ξένων μαχητών στη Συρία, του Ισλαμικού Κράτους, και τη συμμετοχή στις Συμφωνίες του Αβραάμ (δηλαδή και την αναγνώριση του Ισραήλ), μεταξύ άλλων, που εγείρουν σημαντικά ζητήματα, μερικά εκ των οποίων θεωρούνται υπαρξιακά - ιδιαίτερα ως προς τις σχέσεις με το Ισραήλ, την εμπλοκή του στη νότια Συρία, την κατοχή των Υψιπέδων του Γκολάν, κοκ. Προς αυτήν την κατεύθυνση και με τη βοήθεια των Αμερικανών έχουν ήδη ξεκινήσει διαβουλεύσεις μεταξύ Συρίας και Ισραήλ.
Μιλήστε μας για το βιβλίο που επιμελείστε για την Ανατολική Μεσόγειο.
Το βιβλίο Η Ανατολική Μεσόγειος 100 Χρόνια από τη Συνθήκη της Λωζάνης από τις Εκδόσεις Hippasus, που είχα τη χαρά να επιμεληθώ, φιλοξενεί κείμενα επτά πανεπιστημιακών και ερευνητών. Είναι ένα συλλογικό έργο το οποίο εξετάζει τις ιστορικές, πολιτικές και γεωπολιτικές πτυχές της Συνθήκης της Λωζάνης, εστιάζοντας στο σύγχρονο συγκείμενο της Ανατολικής Μεσογείου. Μεταξύ άλλων, αγγίζει ζητήματα όπως οι παλιές και νέες αντιλήψεις για τη συνθήκη, ο ρόλος της Κύπρου, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις και η τουρκική αναθεωρητική πολιτική. Παράλληλα, οι συγγραφείς διερευνούν τη σύνθετη κληρονομιά της συνθήκης και τις πιέσεις που αυτή δέχεται από τις σύγχρονες γεωπολιτικές συνθήκες. Το βιβλίο εγκαινιάζει επίσης τη Σειρά Εκδόσεων Διεθνής και Περιφερειακή Πολιτική του οίκου Hippasus την οποία επιμελούμαι. Με αφορμή την έκδοση του βιβλίου θα πραγματοποιηθεί εκδήλωση με τίτλο Η Ανατολική Μεσόγειος στην Εποχή Τραμπ στις 26 Μαΐου 2025 και ώρα 18:15, στο Πολιτιστικό Ίδρυμα της Τράπεζας Κύπρου στην παλιά Λευκωσία.
