Στα θολά νερά της εποικοδομητικής ασάφειας του Κυπριακού: Μεταξύ ομοσπονδίας και συνομοσπονδίας

 

Βρισκόμαστε καθ' οδόν προς μια άτυπη διάσκεψη για το Κυπριακό και δεν γνωρίζουμε ποιο τελικά θα είναι το συμφωνημένο πλαίσιο λύσης. Κάποιοι θεωρούν τη διζωνική δικοινοτική ομοσπονδία τελειωμένη υπόθεση και εκφράζουν φόβους για το ανοικτό πλέον ενδεχόμενο να καταλήξουμε σε λύση δύο κρατών, ενώ ορισμένοι άλλοι εκλαμβάνουν την πρόταση του Προέδρου της Δημοκρατίας για αποκεντρωμένη ομοσπονδία ως μια προσπάθεια επίτευξης συμφωνίας στη βάση συνομοσπονδιακών λογικών.

 

Η στροφή προς την αποκέντρωση

Πληροφορίες από την ομάδα νομικής υποστήριξης του Προέδρου ανέφεραν στον «Π» ότι μετά την κατάρρευση των συνομιλιών στο Κραν Μοντανά, λόγω της έντονης διαφωνίας μεταξύ των δύο πλευρών στο θέμα της πολιτικής ισότητας, ο Πρόεδρος Αναστασιάδης έκανε μια μεγάλη στροφή προς την αποκέντρωση. Ενώ, δηλαδή, η ε/κ πλευρά ακολουθούσε διαχρονικά την πολιτική της ισχυρής ομοσπονδίας, με αύξηση των αρμοδιοτήτων της κεντρικής κυβέρνησης, κάτι που είδαμε να συμβαίνει και κατά την περίοδο διαπραγμάτευσης του Κυπριακού από την κυβέρνηση Αναστασιάδη, ξαφνικά ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας αποφάσισε να προτείνει τη χαλαρή ομοσπονδία. Κάτι που έγινε αποδεκτό από την άλλη πλευρά αλλά προκάλεσε έντονες αντιδράσεις εντός της ε/κ κοινότητας, με αρκετούς να εκλαμβάνουν την πρόταση αυτή ως μια προσπάθεια μετάβασης σε λογικές συνομοσπονδιακής λύσης του Κυπριακού. Στην ουσία ο Πρόεδρος βρισκόμενος αντιμέτωπος με το αδιέξοδο που προκάλεσε η διαφορετική αντίληψη των πλευρών για την πολιτική ισότητα, αποφάσισε να προσεγγίσει τις θέσεις της τουρκοκυπριακής πλευράς για μια κεντρική κυβέρνηση με περιορισμένες αρμοδιότητες.

 

Οι θεματικές

Όσο προχωρούσαν οι διαπραγματεύσεις του Κυπριακού και οι δύο πλευρές εισέρχονταν στις λεπτομέρειες των διάφορων θεμάτων οι αρμοδιότητες της κεντρικής κυβέρνησης είτε αυξάνονταν είτε υποδιαιρούνταν σε δύο και τρεις θεματικές με αποτέλεσμα να φτάσουν περίπου στις 27. Παράλληλα αυξήθηκαν και τα όργανα χαμηλής πολιτικής από 35 σε 143. Αυτή η τάση συγκέντρωσης αρμοδιοτήτων δεν προέκυπτε μονάχα από την ανασφάλεια της ε/κ πλευράς που φοβόταν το ενδεχόμενο επανάληψης της ιστορίας με τις κεντρόφυγες τάσεις της τ/κ κοινότητας και την προσπάθεια αποσκίρτησης. Ήταν αποτέλεσμα και κάποιων νέων δεδομένων όπως ήταν η ένταξη στην ΕΕ και η θέσπιση της ΑΟΖ.

Πάντως πηγές προσκείμενες στο Προεδρικό αναφέρουν ότι ο Πρόεδρος Αναστασιάδης μελετά το ενδεχόμενο σημαντικής μείωσης των αρμοδιοτήτων από 27 που είναι περίπου σήμερα σε 4 με 5. Σκέφτεται δηλαδή να κρατήσει για την κεντρική κυβέρνηση τις αρμοδιότητες της εξωτερικής πολιτικής, της ΕΕ (νόμισμα κ.λπ.), της άμυνας-ασφάλειας και των εθνικών πόρων. Λαμβάνοντας αυτά υπόψη κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι πλέον ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας φλερτάρει με την ιδέα της συνομοσπονδίας. Κρίνεται όμως ο ομοσπονδιακός χαρακτήρας της λύσης από τον αριθμό των αρμοδιοτήτων της κεντρικής κυβέρνησης;

 

Ομοσπονδία

Ο ορισμός της έννοιας ομοσπονδία όπως και της συνομοσπονδίας δεν είναι ένας και μοναδικός. Υπάρχουν αρκετοί και διαφορετικοί μεταξύ τους ορισμοί και κάθε συνταγματολόγος ή ειδικός του διεθνούς δικαίου υιοθετεί κάποιο από αυτούς. Για παράδειγμα, ο ένας ειδικός τονίζει το στοιχείο της συνένωσης δύο κυρίαρχων και ανεξάρτητων κρατών και ο άλλος τις αρμοδιότητες που έχει η κεντρική κυβέρνηση. Συνεπώς η συζήτηση αυτή μπορεί να διαρκεί καιρό και ίσως να μην έχει τελειωμό. Εξάλλου πάρα πολλοί όροι έχουν αυτό τον διαμφισβητούμενο χαρακτήρα και προκαλούν τεράστιες συζητήσεις εντός της επιστημονικής κοινότητας. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε την ομοσπονδία από τη συνομοσπονδία.

Μέλος της ομάδας των συνταγματολόγων ανέφερε στον «Π» ότι ένα κράτος για να το χαρακτηρίσουμε ομοσπονδιακό πρέπει αυτό να έχει ιδρυθεί από δύο συνιστώντα μέρη και να αποτελεί είτε τη μετεξέλιξη ενός ενιαίου κράτους που αποφάσισε να αποκεντρωθεί, είτε τη ένωση δύο και περισσότερων μερών που δεν είχαν προηγουμένως καθεστώς αναγνωρισμένου κράτους. Υπάρχουν πάρα πολλά ιστορικά παραδείγματα ομοσπονδιακών κρατών όπως είναι για παράδειγμα αυτό της Γερμανίας που δημιουργήθηκε μέσα από την ένωση διαφόρων περιοχών που απέκτησαν την αυτονομία τους κατά τη διάρκεια της ιστορίας αλλά δεν υπήρξαν ανεξάρτητα κράτη με τη σύγχρονη μορφή.

Σε ότι αφορά την αποκέντρωση των αρμοδιοτήτων αυτό δεν είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό της συνομοσπονδίας, ούτως ώστε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η μεταφορά αρμοδιοτήτων από την κεντρική κυβέρνηση στην τοπική οδηγεί αυτόματα σε συνομοσπονδιακή λύση. Και μια ομοσπονδία θα μπορούσε να συνεπάγεται μειωμένες αρμοδιότητες στην κεντρική κυβέρνηση και η αποκέντρωση είναι μια μοντέρνα δημοκρατική τάση που παρατηρείται ακόμη και σε προσπάθειες μεταρρύθμισης της τοπικής αυτοδιοίκησης. Υπάρχουν δηλαδή και χαλαρές ομοσπονδίες αλλά και πιο συγκεντρωτικές δομές αυτού του είδους οργάνωσης του κράτους. Σε συνομοσπονδία θα καταλήγαμε σύμφωνα με το πρώην μέλος της διαπραγματευτικής ομάδας και επικεφαλής του Γραφείου Κυπριακού του ΑΚΕΛ Τουμάζο Τσιελεπή, εάν αποφασίζαμε να αποκεντρώσουμε αρμοδιότητες που είναι σύμφυτες με τη μια κυριαρχία, τη μια διεθνή προσωπικότητα και τη μια ιθαγένεια. Αρμοδιότητες επίσης που αφορούν την άμυνα ή την ΑΟΖ αφού σε ένα κράτος δεν μπορούν να υπάρχουν δύο ή τρεις αποκλειστικές οικονομικές ζώνες.

 

Η συνομοσπονδία

Η συνομοσπονδία είναι ένα πολύ παλιό πολιτικό μόρφωμα και σήμερα δεν συναντούμε πουθενά στον κόσμο ένα συνομοσπονδιακό κράτος. Η Ελβετία για παράδειγμα που χρησιμοποιεί τη λέξη συνομοσπονδία μόνο κατ’ όνομα είναι αφού στην ουσία λειτουργεί ως μια ομοσπονδία. Σχετικά πρόσφατο παράδειγμα συνομοσπονδίας είναι η Ηνωμένη Αραβική Δημοκρατία που ίδρυσαν το 1958 τα κράτη της Συρίας και της Αιγύπτου και η οποία διαλύθηκε τρία χρόνια μετά. Λόγω του ότι η συνομοσπονδία ιδρύεται από δύο ή και περισσότερα κράτη τα οποία διατηρούν σημαντικές αρμοδιότητες, είναι πολύ πιο εύκολο να επέλθει ο διαχωρισμός και να συνεχίσουν να λειτουργούν με την ίδια διεθνή νομιμότητα που απολάμβαναν προηγουμένως.

Η συνομοσπονδία στην περίπτωση της Κύπρου σχετίζεται με την πολιτική γραμμή του Ραούφ Ντενκτάς ο οποίος θεωρούσε ότι οι Τουρκοκύπριοι έχουν το δικό τους κράτος και αυτό το λεγόμενο τουρκοκυπριακό κράτος θα ενωθεί με την Κυπριακή Δημοκρατία για να σχηματίσουν μια συνομοσπονδία. Την ίδια συνομοσπονδιακή λογική υιοθετεί και ο σημερινός Τουρκοκύπριος ηγέτης που επιμένει στην αναγνώριση της «Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου», προτάσσοντας την αρχή της κυριαρχικής ισότητας.

 

Κυριαρχική ισότητα 

Ο όρος κυριαρχική ισότητα χρησιμοποιείται στο Άρθρο 2, παράγραφος 1 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και αφορά ανεξάρτητα και αναγνωρισμένα κράτη μέλη του διεθνούς οργανισμού. Στην περίπτωση των Τουρκοκυπρίων εκφράζει την πάγια τους θέση ότι αποτελούν ένα κράτος που σε περίπτωση λύσης θα ενωθεί με το κράτος των Ελληνοκυπρίων για να δημιουργήσουν μια συνομοσπονδία. Αυτή ήταν η πολιτική τους μέχρι το 2003 όπου παραμερίστηκε ο Ραούφ Ντενκτάς και άλλαξε η στάση τους πάνω σε αυτό το θέμα.

Η αδυναμία εξεύρεσης λύσης όλα αυτά τα χρόνια που ακολούθησαν το τέλος της εποχής Ντενκτάς διέψευσε τις προσδοκίες των Τουρκοκυπρίων για λύση και ανέστησε τελικά την πολιτική των δύο κρατών. Επέστρεψαν, δηλαδή, πίσω στην πολιτική των δύο κρατών και η θέση της κυριαρχικής ισότητας που προτάσσει σήμερα ο Ερσίν Τατάρ εκφράζει αυτή την επιδίωξη. «Είτε θα καταλήξουμε σε λύση δύο κρατών, είτε θα μας κάνουν το χατίρι να ενωθούν μαζί μας για να ιδρύσουμε μια νέα πολιτεία», δήλωσε στον «Π» ένα από τα μέλη της ομάδας των συνταγματολόγων που διόρισε ο Πρόεδρος Αναστασιάδης για νομική υποστήριξη στο Κυπριακό, ερμηνεύοντας τη στάση της τουρκοκυπριακής ηγεσίας.

Βέβαια αυτή η αντίληψη της νέας ηγεσίας των Τουρκοκυπρίων δεν είναι παρά ένας ευσεβής πόθος, διότι αν δεν τους αναγνωρίσει η Κυπριακή Δημοκρατία που είναι το μητρικό κράτος και βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο των Ελληνοκυπρίων τότε πολύ δύσκολα θα πετύχουν τη διεθνή αναγνώριση της εδαφικής τους οντότητας ως ένα de jure και όχι de facto κράτος. Πολύ πιο εύκολα θα το πετύχαιναν αν η ελληνοκυπριακή πλευρά τούς αναγνώριζε. Από τη στιγμή όμως που δεν τους αναγνωρίζει το μητρικό κράτος της ΚΔ και το ψευδοκράτος είναι αποτέλεσμα βίας, τότε δεν νομιμοποιείται κάποιο τρίτο κράτος να προχωρήσει στην αναγνώριση του de facto κράτους των Τουρκοκυπρίων. Εκτός του ότι σε περίπτωση αναγνώρισης θα παραβιαστεί η αρχή της εδαφικής ακεραιότητας και άρα θα ανοίξει ο ασκός του Αιόλου, δεν υπάρχουν ούτε εκείνα τα κριτήρια που απαιτούνται στην περίπτωση των κρατών. Για παράδειγμα δεν έχουν δικό τους νόμισμα και δεν ελέγχουν την εδαφική τους επικράτεια ικανοποιητικά, αφού βλέπουμε ότι υπερισχύει ο τουρκικός στρατός.

 

Παρθενογένεση

Όλη αυτή η παραφιλολογία θυμίζει την παλαιότερη συζήτηση για την παρθενογένεση, έναν μη νομικό αλλά βιολογικό όρο που χρησιμοποίησε για πρώτη φορά ο ερευνητής Richard Owen το 1849 για περιγράψει την ανάπτυξη ενός ωραρίου χωρίς να προηγηθεί γονιμοποίηση θηλυκού από αρσενικό τον οποίο επιστράτευσαν τα Ηνωμένα Έθνη στην προσπάθειά τους να παραμείνουν ουδέτεροι σε αυτή τη διαμάχη των Ελληνοκυπρίων και των Τουρκοκυπρίων για τον τρόπο μετάβασης στην ομοσπονδία. Αν δηλαδή η λύση του Κυπριακού προβλήματος και η σύσταση μιας διζωνικής δικοινοτικής ομοσπονδίας θα σήμαινε τη μετεξέλιξη της Κυπριακής Δημοκρατίας ή την ένωση δύο ανεξάρτητων κρατών για τον σχηματισμό νέου κράτους με ομοσπονδιακή δομή. Το δεύτερο θα σήμαινε την αναδρομική αναγνώριση του λεγόμενου κράτους των Τουρκοκυπρίων και άρα στην πράξη θα είχαμε να κάνουμε με συνομοσπονδία. Έτσι με τον όρο παρθενογένεση δεν θα αναγνωριζόταν το de facto κράτος των Τουρκοκυπρίων αλλά θα προέκυπτε από το πουθενά μια οντότητα που δεν υπήρχε προηγουμένως και μέσα από μια πολιτική ένωση με την ΚΔ θα ιδρυόταν το ομοσπονδιακό κράτος.

 

Η περίπτωση της ΕΕ

Η συζήτηση για την ομοσπονδία αφορά και την περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης που έχει βάλει στόχο να διαμορφωθεί σε ένα ομοσπονδιακό κράτος της Ευρώπης. Βέβαια για το πετύχει αυτό θα πρέπει από υπερεθνικός οργανισμός που είναι σήμερα να μεταμορφωθεί σε ένα κράτος με μια ιθαγένεια, μια διεθνή προσωπικότητα και ενιαία αμυντική πολιτική, κάτι που δεν φαίνεται να το πετυχαίνει για την ώρα. Συνεπώς πιο κοντά σε συνομοσπονδιακές λογικές βρίσκεται σήμερα η ΕΕ παρά σε ομοσπονδιακές.

 

Εποικοδομητική ασάφεια

Βλέπουμε όμως πόσο νεφελώδεις μπορούν να καταστούν όλοι αυτοί οι όροι και πόσο δυσδιάκριτα είναι τα όρια μεταξύ ομοσπονδίας και συνομοσπονδίας, γεγονός που διευκολύνει τις διάφορες πλευρές να παρουσιάζουν μια συγκεκριμένη πολιτειακή δομή με διαφορετικό τρόπο, κρατώντας τα προσχήματα και ικανοποιώντας διαφορετικά ακροατήρια. Αυτός είναι και ο λόγος που έχουν ταλαιπωρηθεί αυτές οι έννοιες τόσο πολύ στην καθομιλουμένη του Κυπριακού. Διευκολύνουν όμως και την προσπάθεια των Ηνωμένων Εθνών να κρατήσουν ουδέτερη στάση και να συμβιβάσουν τα ασυμβίβαστα μέσα από την πολιτική της εποικοδομητικής ασάφειας.