Η Νάταλι Αλκιβιάδου είναι ερευνήτρια και έχει μελετήσει σε βάθος τη νομική διάσταση της ελευθερίας της έκφρασης. Σε συνέντευξή της στον «Π», με αφορμή το νέο της βιβλίο, υποστηρίζει ότι το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) έχει γίνει υπερβολικά περιοριστικό σε σχέση με την ελευθερία της έκφρασης, συχνά στηρίζοντας κυβερνήσεις στην προσπάθειά τους να φιμώσουν λόγο που είναι απλώς προσβλητικός.
Η κ. Αλκιβιάδου, εμπειρογνώμονας στην ελευθερία έκφρασης και τη ρητορική μίσους, τονίζει ότι οι απαγορεύσεις και η λογοκρισία δεν μειώνουν τις προκαταλήψεις ή τη βία. Αντιθέτως, ανοιχτός διάλογος, εκπαίδευση και αντι-λόγος αποτελούν πιο ισχυρά εργαλεία ενάντια στον ρατσισμό, την ομοφοβία και άλλες μορφές μισαλλοδοξίας. Επικρίνοντας τις ασυνέπειες στις αποφάσεις του δικαστηρίου από την άρνηση του Ολοκαυτώματος έως την άρνηση της Αρμενικής Γενοκτονίας και προειδοποιώντας για τις ακούσιες συνέπειες της υπερρύθμισης των διαδικτυακών πλατφορμών, τονίζει ότι οι νόμοι περί ρητορικής μίσους συχνά χρησιμοποιούνται καταχρηστικά από τους ισχυρούς και μπορεί να βλάψουν τις ίδιες τις μειονότητες που σκοπεύουν να προστατεύσουν. Το βασικό της κάλεσμα είναι το δικαστήριο να υιοθετήσει πιο αυστηρά, τεκμηριωμένα κριτήρια για τον περιορισμό του λόγου, ευθυγραμμίζοντας την προσέγγισή του με τα διεθνή πρότυπα ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Τι σας ώθησε να γράψετε ένα βιβλίο για τη ρητορική μίσους και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων;
Πιστεύω ότι περισσότερος λόγος, όχι λιγότερος, είναι το αντίδοτο σε φαινόμενα όπως ο ρατσισμός, η ομοφοβία και η τρανσφοβία. Με ανησυχεί όλο και περισσότερο η αποδυνάμωση της ελευθερίας του λόγου στην Ευρώπη και η αυξανόμενη ένταση. Καθώς οι κοινωνίες μάχονται την προκατάληψη, υπάρχει εξίσου επείγουσα ανάγκη να προστατευθεί η ελευθερία λόγου. Στην πραγματικότητα, οι δύο αυτοί στόχοι θα έπρεπε να πάνε χέρι-χέρι. Ο ανοιχτός διάλογος, ο αντι-λόγος, η εκπαίδευση και η συζήτηση είναι πολύ ισχυρότερα εργαλεία από τις απαγορεύσεις ή τη λογοκρισία. Οι νόμοι για τη ρητορική μίσους συχνά υπόσχονται προστασία, αλλά τα δεδομένα δείχνουν ότι στην πράξη δεν μειώνουν τη μισαλλοδοξία ή τη βία. Στη Γερμανία, για παράδειγμα, δεκαετίες αυστηρής εφαρμογής δεν απέτρεψαν ούτε την άνοδο των Ναζί κατά τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, ούτε τη σημερινή ανάπτυξη του AfD. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων είναι κρίσιμο, γιατί θέτει τον τόνο για τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης. Ένιωσα σημαντικό να γράψω ένα βιβλίο που να εξετάζει προσεκτικά αυτήν την ένταση. Πώς μπορούμε να αντισταθούμε σθεναρά στο μίσος, ενώ ταυτόχρονα προστατεύουμε την ελευθερία που στηρίζει τη δημοκρατία.
Αποφάσεις που υπονομεύουν το ίδιο το δικαστήριο
Τι εννοείτε όταν υποστηρίζετε ότι το δικαστήριο έχει υπάρξει «υπερβολικά περιοριστικό»;
Το δικαστήριο συχνά στηρίζει κυβερνήσεις όταν περιορίζουν λόγο, ακόμα και όταν αυτός είναι απλώς προσβλητικός. Ας δούμε την περίπτωση Βέλγου πολιτικού που μοίρασε φυλλάδια με συνθήματα όπως «σταματήστε τον εξισλαμισμό του Βελγίου» και «σώστε τον λαό μας από τον κίνδυνο που θέτει το Ισλάμ, ο κατακτητής». Ο ίδιος αναφέρθηκε, επίσης, στο «πρόβλημα των κέντρων προσφύγων» και σε ένα συγκεκριμένο, το οποίο, όπως είπε, προκαλούσε «ενόχληση στους κατοίκους, όπως ζημιές σε περιουσίες, θόρυβο, απορρίμματα, ακόμη και βίαιες συμπλοκές». Το δικαστήριο επικύρωσε την καταδίκη του και τον απέκλεισε από πολιτικό αξίωμα για δέκα χρόνια. Το κρίσιμο είναι ότι αποφάνθηκε πως η «δυσφήμηση», η «γελοιοποίηση» ή οι «προσβολές» κατά ομάδων μπορούν να δικαιολογούν περιορισμούς λόγου. Αυτό θέτει πολύ χαμηλό όριο και υπονομεύει την ίδια την αρχή που το δικαστήριο είχε διατυπώσει: Ότι η ελευθερία του λόγου προστατεύει όχι μόνο ιδέες που γίνονται δεκτές, αλλά και εκείνες που σοκάρουν, προσβάλλουν ή ενοχλούν.
Οι υποθέσεις άρνησης του Ολοκαυτώματος αντιμετωπίζονται διαφορετικά από εκείνες της άρνησης της Αρμενικής Γενοκτονίας. Γιατί είναι αυτό σημαντικό;
Η προσέγγιση του δικαστηρίου στη «μνήμη» είναι εξαιρετικά άνιση. Για λόγο που αρνείται ή υποβαθμίζει το Ολοκαύτωμα, το δικαστήριο συστηματικά κρίνει ότι δεν προστατεύεται από την ελευθερία έκφρασης. Αντίθετα, σε υπόθεση άρνησης της Αρμενικής Γενοκτονίας, το αντιμετώπισε ως προστατευόμενο λόγο, τονίζοντας την έλλειψη ευρωπαϊκής συναίνεσης και την ανάγκη για ανοιχτή ιστορική συζήτηση. Αυτή η διπλή μεταχείριση δημιουργεί μια ιεραρχία στον πόνο. Κάποια εγκλήματα θεωρούνται πέραν κάθε αμφισβήτησης, ενώ άλλα αφήνονται στην αντιπαράθεση. Όπως τονίζω στο βιβλίο μου, μια τέτοια ασυνέπεια υπονομεύει τον ρόλο του δικαστηρίου ως ουδέτερου θεματοφύλακα της ελευθερίας λόγου.
Ανεπιθύμητες συνέπειες
Πώς έχει αλλάξει η άνοδος των διαδικτυακών πλατφορμών τον τρόπο που ρυθμίζεται η ρητορική μίσους στην Ευρώπη;
Οι νόμοι που κάποτε στόχευαν εφημερίδες ή συγκεντρώσεις επικεντρώνονται πλέον στα social media, όπου οι πλατφόρμες καλούνται να ελέγχουν δισεκατομμύρια αναρτήσεις καθημερινά. Το δικαστήριο ενίσχυσε αυτή την τάση. Στην υπόθεση Delfi κατά Εσθονίας έκρινε υπεύθυνη ειδησεογραφική ιστοσελίδα για προσβλητικά σχόλια αναγνωστών, παρότι υπήρχαν μηχανισμοί εποπτείας. Στην υπόθεση Sanchez κατά Γαλλίας, προχώρησε ακόμη παραπέρα. Επικύρωσε την καταδίκη πολιτικού όχι για δικά του λόγια, αλλά επειδή δεν διέγραψε σχόλια τρίτων κάτω από ανάρτησή του στο Facebook. Αυτές οι αποφάσεις διευρύνουν τις «υποχρεώσεις και ευθύνες» της ελευθερίας λόγου, μετατρέποντας πλατφόρμες και δημόσια πρόσωπα σε «φύλακες». Ωστόσο, η έρευνα δείχνει ότι υπάρχουν ανεπιθύμητες συνέπειες. Όταν ακραίες φωνές αποκλείστηκαν από mainstream πλατφόρμες, πολλοί μετακινήθηκαν στο Telegram, όπου τα δίκτυά τους ξανασυγκροτήθηκαν σε λιγότερο ελεγχόμενους χώρους, γίνοντας συχνά πιο ακραία. Οι περιορισμοί δεν εξαλείφουν απαραίτητα τις επικίνδυνες ιδέες, συχνά τις σπρώχνουν στο υπόγειο. Επίσης, σε πρόσφατη μελέτη διαπιστώσαμε ότι η πλειονότητα του περιεχομένου που αφαιρείται από τις πλατφόρμες (σε Γερμανία, Γαλλία και Δανία) είναι στην πραγματικότητα νόμιμος λόγος.
Προειδοποιείτε ότι οι νόμοι κατά της ρητορικής μίσους μπορεί να χρησιμοποιηθούν καταχρηστικά. Μπορείτε να δώσετε ένα παράδειγμα;
Βεβαίως. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Ρουάντα. Μετά τη γενοκτονία του 1994, η κυβέρνηση θέσπισε αυστηρούς νόμους κατά της «άρνησης γενοκτονίας» και της «διχαστικής ρητορικής». Στην πράξη, όμως, αυτοί οι νόμοι χρησιμοποιήθηκαν για να φιμώσουν επικριτές και αντιπολίτευση. Δημοσιογράφοι φυλακίστηκαν επειδή αμφισβήτησαν την επίσημη αφήγηση, ενώ αντιπολιτευόμενες προσωπικότητες, όπως η Victoire Ingabire, διώχθηκαν επειδή έθιξαν «άβολες αλήθειες» για το καθεστώς. Αυτό δεν είναι μεμονωμένο. Οι Mchangama και Strossen σημειώνουν πως, επειδή οι νόμοι κατά της ρητορικής μίσους είναι αόριστοι και υπερβολικά ευρείς, αντανακλούν συχνά τις προκαταλήψεις των ισχυρών. Ένα παράδειγμα έρχεται από το Ηνωμένο Βασίλειο. Ο Νόμος για τις Φυλετικές Σχέσεις του 1965 εισήγαγε το αδίκημα της «υποκίνησης φυλετικού μίσους». Παραδόξως, το πρώτο άτομο που διώχθηκε με βάση αυτόν, ήταν ένας μαύρος άντρας. Στη συνέχεια, αρκετοί άλλοι μαύροι Βρετανοί, περιλαμβανομένων ηγετών του Black Liberation Movement, στοχοποιήθηκαν για ρητορική κατά των λευκών. Το συμπέρασμα είναι ξεκάθαρο: Οι νόμοι κατά της ρητορικής μίσους μπορεί να ακούγονται προστατευτικοί στη θεωρία, αλλά στην πράξη δίνουν τεράστια εξουσία στο κράτος να αποφασίζει ποιες φωνές είναι αποδεκτές. Και αυτή η εξουσία εύκολα καταχράται, με τις μειονότητες συχνά να γίνονται τα θύματα.
Πιο αυστηρά κριτήρια
Αν έπρεπε να συνοψίσετε σε μία πρόταση τη βασική μεταρρύθμιση που χρειάζεται το δικαστήριο, ποια θα ήταν;
Θα πρέπει να υιοθετήσει πιο αυστηρά κριτήρια. Οι κυβερνήσεις να μπορούν να περιορίζουν λόγο μόνο όταν πληρούνται διεθνώς αναγνωρισμένα στάνταρ, όπως το Rabat Plan of Action του ΟΗΕ. Μια προσέγγιση βασισμένη σε έρευνα θα ενίσχυε την προστασία της ελευθερίας λόγου, διατηρώντας ταυτόχρονα εργαλεία για πραγματικές απειλές. Το δικαστήριο οφείλει να στηρίζει τις αποφάσεις του σε εμπειρικά δεδομένα και όχι σε υποθέσεις. Συχνά βασίζεται σε αφηρημένους ισχυρισμούς ότι ο προσβλητικός λόγος θα προκαλέσει κακό, χωρίς να λαμβάνει υπόψη την έρευνα που δείχνει ότι οι περιορισμοί μπορεί να είναι αντιπαραγωγικοί. Προσωπικά υποστηρίζω την Πρώτη Τροπολογία των ΗΠΑ ως το καλύτερο μοντέλο, αλλά ρεαλιστικά δεν προτείνω την υιοθέτησή της από το ΕΔΑΔ. Γνωρίζω τα όρια της δυνατότητάς του για αλλαγή.
Είστε επικεφαλής έρευνας στο Future of Free Speech του Πανεπιστημίου Vanderbilt στις ΗΠΑ. Ποια η αποστολή σας;
Να επαναβεβαιώσουμε την ελευθερία έκφρασης ως θεμέλιο των δημοκρατικών κοινωνιών μέσω έρευνας, συνηγορίας και εξωστρέφειας. Μελετούμε γιατί η ελευθερία λόγου βρίσκεται σε υποχώρηση, εξετάζουμε εάν τα επιχειρήματα υπέρ των περιορισμών βασίζονται σε πραγματικές ή φανταστικές βλάβες και υπερασπιζόμαστε τα διεθνή πρότυπα απέναντι στον αυταρχικό εκφυλισμό. Και εξίσου σημαντικό, παρέχουμε σε ακτιβιστές, φορείς χάραξης πολιτικής και ακαδημαϊκούς τα εργαλεία και τα δεδομένα που χρειάζονται για να αντισταθούν στη λογοκρισία και να οικοδομήσουν μια ανθεκτική παγκόσμια κουλτούρα ελευθερίας έκφρασης.
Σχετικά με τη συγγραφέα
Η Νάταλι Αλκιβιάδου κατέχει διδακτορικό στη Νομική από το Vrije Universiteit Amsterdam και έχει εκδώσει τέσσερις μονογραφίες με τον εκδοτικό οίκο Routledge με θέματα τη ρητορική μίσους, την ελευθερία της έκφρασης και την ακροδεξιά. Έχει δημοσιεύσει ευρέως σε ακαδημαϊκά περιοδικά και έχει συνεργαστεί εκτενώς με την κοινωνία των πολιτών και με φορείς χάραξης πολιτικής σε ζητήματα εκπαίδευσης για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Είναι εκπαιδευμένη διαμεσολαβήτρια, μέλος του advisory board του Forum for Humor and the Law (ForHum) και του DELIAH (Democratic Literacy and Humour), καθώς και μέλος του International Press Institute.
