Δύο χρόνια μετά την 7η Οκτωβρίου του 2023, το Ισραήλ μοιάζει να ζει μέσα σε ένα διαρκές παρόν. Η επίθεση της Χαμάς, η πιο αιματηρή στην ιστορία της χώρας, σκότωσε, τραυμάτισε και σημάδεψε έναν ολόκληρο λαό. Από τότε, η Γάζα καταστράφηκε, δεκάδες χιλιάδες Παλαιστίνιοι σκοτώθηκαν, εκατομμύρια εκτοπίστηκαν, αλλά και εκατοντάδες Ισραηλινοί εξακολουθούν να βρίσκονται αγνοούμενοι ή νεκροί στα χέρια της οργάνωσης.
Όμως, πέρα από το μέτωπο του πολέμου, υπάρχει και ένα άλλο, πιο αθέατο: εκείνο στο εσωτερικό της χώρας. Ένα Ισραήλ διχασμένο, εξαντλημένο, απομονωμένο, που δείχνει να πολεμά πλέον και τον ίδιο του τον εαυτό.
Στο Κιμπούτς Νιρ Όζ, λίγα χιλιόμετρα από τα σύνορα με τη Γάζα, ο χρόνος έχει σταματήσει. Τα καμένα σπίτια στέκουν σαν απολιθωμένα σημάδια μιας ζωής που έσβησε. Τρίκυκλα παιδιών, απορρυπαντικά και σπασμένες κούνιες έχουν μείνει εκεί ακριβώς όπως τη μέρα που τα άφησαν οι κάτοικοι. Την ημέρα της επίθεσης, 117 άνθρωποι σκοτώθηκαν, απήχθησαν ή αγνοούνται ακόμη. Από τους 384 κατοίκους του κιμπούτς, ελάχιστοι έχουν επιστρέψει. «Κάθε συζήτηση καταλήγει στην 7η Οκτωβρίου», λέει στους New York Times η Όλα Μέτζγκερ, που γύρισε πρόσφατα με την οικογένειά της. Ο σύζυγός της, Νιρ, έχασε τον πατέρα του, όμηρο της Χαμάς, ο οποίος δολοφονήθηκε στη Χαν Γιουνίς. Τώρα, ως γραμματέας του κιμπούτς, πρέπει να αποφασίσει αν θα κατεδαφίσουν τα σπίτια ή θα τα κρατήσουν ως μνημεία. «Είναι δύσκολο. Εγώ λέω να γκρεμίσουμε και να ξαναχτίσουμε. Δεν θέλω τα παιδιά να περνούν μπροστά από καμένα σπίτια. Πρέπει να προχωρήσουμε».
Πώς όμως μπορεί να προχωρήσει μια χώρα που ζει διαρκώς μέσα στον τρόμο και στο πένθος; Δύο χρόνια μετά, ο πόλεμος που ξεκίνησε για να απαντήσει στη Χαμάς έχει πάρει διαστάσεις χωρίς τέλος. Δεκάδες χιλιάδες Παλαιστίνιοι έχουν σκοτωθεί, ολόκληρες πόλεις της Γάζας έχουν ισοπεδωθεί, και η διεθνής κοινότητα κατηγορεί το Ισραήλ για εγκλήματα πολέμου, ακόμη και για γενοκτονία. Ο αντισημιτισμός, εν τω μεταξύ, αναζωπυρώνεται σε όλο τον κόσμο, με την πιο πρόσφατη επίθεση να σημειώνεται σε συναγωγή του Μάντσεστερ την ημέρα του Γιομ Κιπούρ. Για τους Παλαιστίνιους, η ανεξαρτησία που κάποτε φάνταζε ως μακρινή υπόσχεση μοιάζει σήμερα εντελώς άπιαστη. Και για το Ισραήλ, η μεγαλύτερη ήττα στην 77χρονη ιστορία του έχει αφήσει βαθιά ρήγματα στην ψυχή της κοινωνίας.
Μια χώρα σε διαρκές τραύμα
Στο μεταξύ, ο Ντόναλντ Τραμπ, αδιαφορώντας για τις αποτυχίες ενός αιώνα δυτικών παρεμβάσεων στη Μέση Ανατολή, προτείνει ένα σχέδιο για «διεθνή επιτήρηση» της Γάζας, που θα βασίζεται στην ανάπτυξη και στις επενδύσεις. Ένα μεγαλόπνοο σχέδιο για έναν τόπο που έχει μετατραπεί σε στάχτη. Η πρόταση φαίνεται να δίνει στον Μπενιαμίν Νετανιάχου τη δυνατότητα να διακηρύξει τη «νίκη» του κατά της Χαμάς, αν οι όμηροι απελευθερωθούν. Όμως η ιδέα μιας «παραθαλάσσιας επιχειρηματικής ζώνης» με περιορισμένη παλαιστινιακή συμμετοχή φαντάζει ταπεινωτική για όσους έχουν χάσει τα πάντα. «Αυτό το σχέδιο δεν εγγυάται τα δικαιώματά μας ως ανθρώπων με αξιοπρέπεια», λέει η 30χρονη Ρίγουα Αμπού Κούτα από το Αλ Μαουάσι, που ζει εδώ και πάνω από έναν χρόνο σε σκηνή. «Μας δίνει την αίσθηση ότι ο εκτοπισμός είναι η ταυτότητά μας».
Η ζωή της Ρίγουα είναι μια καθημερινότητα χωρίς παρόν ή μέλλον. Στην πόλη Ράφα, το σπίτι και η δουλειά της καταστράφηκαν. Τώρα ζει μέσα στην άμμο, κάτω από το βουητό των drones. Φροντίζει την άρρωστη αδελφή της, ψάχνει λίγο νερό ή ένα κονσερβοκούτι, και γεμίζει τις τσέπες των ρούχων με άμμο για να νιώθει ασφαλής. «Ξέρω ότι είναι παράλογο», λέει. «Αλλά όλα γύρω μου είναι παράλογα». Για εκείνη, η Γάζα είναι πια «ο τόπος των κηδειών». Πάνω από 66.000 άνθρωποι έχουν σκοτωθεί, σύμφωνα με τις παλαιστινιακές αρχές — χωρίς διάκριση ανάμεσα σε άμαχους και μαχητές. Έχασε φίλους, δουλειά, σπίτι, τα πάντα. «Μας αναγνωρίζουν τώρα, όταν είναι πολύ αργά. Η αναγνώριση του παλαιστινιακού κράτους έρχεται σαν ειρωνεία, πάνω από τα ερείπια», λέει.
Η ιστορία των εκτοπισμένων είναι, στην πραγματικότητα, κοινός τόπος και για τις δύο πλευρές. To Ολοκαύτωμα και η Νάκμπα, το 1948, παραμένουν δύο μνήμες που συγκρούονται σε ένα άλυτο δράμα. Οι Ισραηλινοί ξαναζούν τον φόβο της εξόντωσης, οι Παλαιστίνιοι την εμπειρία της απώλειας και του ξεριζωμού. «Η 7η Οκτωβρίου αναζωπύρωσε τις μνήμες του Ολοκαυτώματος για τους Ισραηλινούς και για πολλούς Παλαιστινίους ο πόλεμος είναι μια νέα Νάκμπα», εξηγεί ο καθηγητής διεθνούς δικαίου Γιουβάλ Σάνι. «Οι αφηγήσεις τρέφουν η μία την άλλη, σε έναν φαύλο κύκλο».
Η ψυχολογική κόπωση στη χώρα είναι καθολική. Πάνω από 83.000 Ισραηλινοί μετανάστευσαν το 2024, αυξημένοι κατά 50% σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Επτά στρατιώτες αυτοκτόνησαν μέσα σε δύο μήνες. Οι περισσότεροι πολίτες δηλώνουν «αδυναμία να παρακολουθήσουν πια τις ειδήσεις». Οι φωτογραφίες ομήρων ξεθωριάζουν στις στάσεις των λεωφορείων, τα αυτοκόλλητα στα παγκάκια ξεκολλούν, και η οργή φουντώνει για τα πάντα. Ακόμα και στο κολυμβητήριο Gordon του Τελ Αβίβ, η διοίκηση αναγκάστηκε να στείλει επιστολή στα μέλη της ζητώντας «αποφυγή κάθε έκφρασης σωματικής ή λεκτικής επιθετικότητας». Είναι μια χώρα στα όρια νευρικής κρίσης.
Οι δύο ψυχές του Ισραήλ
Κι αν προς τα έξω ορισμένοι Αραβες γείτονες μιλούν για ένα «αυτοκρατορικό Ισραήλ» που τσάκισε τη Χεζμπολάχ και έπληξε το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, στο εσωτερικό κανείς δεν νιώθει νικητής. Αντίθετα, η χώρα μοιάζει να έχει βρει στον πιο αδύναμο εχθρό της, τη Χαμάς, τον πιο ανίκητο αντίπαλο. Γιατί μια ιδέα, όπως γνωρίζουν πια όλοι, δεν σκοτώνεται εύκολα. Η συλλογική συνείδηση του «κοινού Ισραήλ», χτισμένη μέσα από τη στρατιωτική θητεία και το σχολείο, δείχνει να διαλύεται. «Εδώ δεν υπήρξε ποτέ το αμερικανικό ιδεώδες του μοναχικού ατόμου», λέει ο ιστορικός Γκέρσχομ Γκόρενμπεργκ. «Η εθνική μας μυθολογία ήταν η κοινότητα. Και αυτό ακριβώς σπάει τώρα».
Ο πρώην υπουργός Άμυνας Μοσέ Γιααλόν το θέτει ωμά: «Ογδόντα χρόνια μετά το Ολοκαύτωμα, μιλάμε για εθνοκάθαρση, για εβραϊκή υπεροχή, για εκκαθάριση της Γάζας. Αυτές είναι οι αξίες του κράτους του Ισραήλ;». Με δάκρυα στα μάτια, δηλώνει πως η χώρα έχει χάσει τον προσανατολισμό της. «Αγωνίστηκα για ένα εβραϊκό, δημοκρατικό, φιλελεύθερο κράτος, στο πνεύμα της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας μας. Τώρα έχουμε μια αυταρχική, διεφθαρμένη και ρατσιστική κυβέρνηση». Το γραφείο του πρωθυπουργού δεν σχολιάζει. Όμως, όλο και περισσότεροι Ισραηλινοί βλέπουν την εμπιστοσύνη μεταξύ πολιτών και κράτους να καταρρέει.
Η κρίση κορυφώνεται στην καρδιά του εθνικού συμβολαίου: «Κανένας στρατιώτης δεν μένει πίσω». Με τους ομήρους να βασανίζονται ή να σκοτώνονται στη Γάζα, αυτή η αρχή μοιάζει να έχει προδοθεί. Οι επικριτές του Νετανιάχου τον κατηγορούν ότι έβαλε το πολιτικό του μέλλον πάνω από το εθνικό συμφέρον, καθυστερώντας συνειδητά τη διερεύνηση των ευθυνών για την 7η Οκτωβρίου — μια επίθεση που, εν μέρει, γεννήθηκε από την ίδια του την πολιτική να στηρίζει τη Χαμάς ώστε να κρατά διχασμένο το παλαιστινιακό κίνημα. Οι υποστηρικτές του, αντίθετα, τον θεωρούν «σωτήρα του έθνους». Ο πρώην πρέσβης στις ΗΠΑ, Μάικλ Όρεν, το λέει καθαρά: «Μπορεί να έχει χάσει την αξιοπιστία του στον κόσμο, αλλά είδε την 7η Οκτωβρίου ως κάλεσμα της ιστορίας και ανταποκρίθηκε».
Το τίμημα είναι βαρύ. Ο Νετανιάχου έχει πολώσει τη χώρα όσο κανένας άλλος ηγέτης και έχει εξοργίσει τη διεθνή κοινότητα. Εσωτερικά, το Ισραήλ σπαράσσεται από δύο διαφορετικές εκδοχές του εαυτού του: από τη μια, το μεσσιανικό, θρησκευτικό ρεύμα που βλέπει τη σφαγή της 7ης Οκτωβρίου ως «θαυματουργό ξύπνημα του έθνους»· από την άλλη, το φιλελεύθερο, κοσμικό Ισραήλ που παλεύει να κρατήσει ζωντανές τις αρχές της δημοκρατίας και της ισότητας. Η πρώτη εκδοχή προωθεί την κατοχή όλης της «Γης του Ισραήλ» ως θεϊκή εντολή. Η δεύτερη προειδοποιεί ότι αν εγκαταλειφθούν οι αξίες της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας —ισότητα ανεξαρτήτως θρησκείας, φυλής ή φύλου—, τότε το ίδιο το κράτος θα πάψει να υπάρχει με τη μορφή που το γνωρίζουμε.
Οι υπουργοί της κυβέρνησης έχουν δώσει φωνή στα πιο ακραία ένστικτα: ο Μπεν Γκβιρ μιλά για «εκκαθάριση ενός εκατομμυρίου Παλαιστινίων μέσω εθελοντικής μετανάστευσης»· ο Σμότριτς για «ολοκληρωτική εξάλειψη» της Γάζας. «Να καταστραφούν, να καταστραφούν, να καταστραφούν», είπε πέρυσι. Δηλώσεις σαν αυτές τροφοδοτούν τις κατηγορίες περί γενοκτονίας. Οι ίδιοι ζουν στη Δυτική Όχθη, όπου πάνω από μισό εκατομμύριο Ισραηλινοί έποικοι έχουν ενισχυθεί μετά την επίθεση. Μπουλντόζες και φορτωτές ανοίγουν νέους δρόμους στα βουνά, νέες λευκές τροχόσπιτες ξεφυτρώνουν πάνω από ελαιώνες που ξεριζώνονται. Στα χωριά των Παλαιστινίων, οι κάτοικοι ξυπνούν βλέποντας τα δέντρα τους κομμένα και τους δρόμους τους αποκλεισμένους με αυτοματοποιημένες πύλες. «Ένιωθα ότι ξερίζωναν την καρδιά μου», λέει η 53χρονη Αΐσα Αμπού Αλία από το Αλ Μουγκάιρ. «Αλλά δεν θα φύγω ποτέ».
Πίσω στο Ισραήλ, οι οικογένειες των ομήρων συνεχίζουν να ζουν σε αναμονή. Ο Νιμρόντ Κοέν, 21 ετών σήμερα, κρατείται εδώ και πάνω από 725 ημέρες στη Γάζα. Οι γονείς του, Βίκι και Γεχούντα, περιμένουν κάθε λίγους μήνες ένα μήνυμα ζωής από τον στρατό. «Όλος μου ο χρόνος είναι αφιερωμένος στο να φέρω πίσω το παιδί μου», λέει η μητέρα του. «Το Ισραήλ έχει γίνει όμηρος. Δεν ξέρουμε πότε θα τελειώσει αυτός ο εφιάλτης».
Η ίδια η χώρα, όμως, μοιάζει να έχει παγιδευτεί στο δικό της αδιέξοδο. Η κοινωνία βράζει, οι οικογένειες είναι χωρισμένες, οι διαδηλώσεις δεν σταματούν. Κάθε εβδομάδα, χιλιάδες βγαίνουν στους δρόμους του Τελ Αβίβ απαιτώντας συμφωνία για την απελευθέρωση των ομήρων και παραίτηση του πρωθυπουργού. Για πολλούς, ο Νετανιάχου είναι πια το πρόβλημα, όχι η λύση.
Στο Νιρ Όζ, οι μπουλντόζες συνεχίζουν να γκρεμίζουν τα καμένα σπίτια, μεταξύ αυτών και τα λεγόμενα «safe rooms», που αποδείχθηκαν μοιραία. Σε έναν τοίχο, πάνω στα ερείπια του σπιτιού της οικογένειας Μπίμπας, γράφει: «Συγγνώμη». Ένα συλλογικό «συγγνώμη» μιας χώρας που δεν πρόλαβε να προστατεύσει τους δικούς της, και τώρα αγωνίζεται να ξαναβρεί νόημα. Η οργή που ακολούθησε την επίθεση ήταν φυσική· αλλά η παράταση του πολέμου, οι εικόνες από τη Γάζα και η διεθνής απομόνωση έχουν μετατρέψει το τραύμα σε υπαρξιακή κρίση.
Στην αίθουσα της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, ο Νετανιάχου μίλησε σχεδόν μόνος. Οι περισσότεροι αντιπρόσωποι είχαν αποχωρήσει. Η εικόνα αυτή συμπυκνώνει την πραγματικότητα ενός κράτους που, μετά από δεκαετίες αδιάκοπου πολέμου, κινδυνεύει να χάσει όχι μόνο τη διεθνή υποστήριξη αλλά και την ηθική του πυξίδα. «Μετά το Ολοκαύτωμα, το να μισείς τους Εβραίους θεωρούνταν ντροπή», είπε ο Όρεν. «Αυτό τελείωσε. Ο κόσμος γύρισε πίσω εκεί που ήταν».
Ο ιστορικός Γκόρενμπεργκ, ωστόσο, προειδοποιεί ότι ο ίδιος ο πόλεμος έχει ξεπεράσει το νόημά του. «Πρόκειται για μια σύγκρουση που, από τις αρχές του 2024, έπαψε να εξυπηρετεί την άμυνα του Ισραήλ. Συντελούνται φρικτά εγκλήματα πολέμου που θα το στοιχειώνουν για χρόνια». Οι νέοι Ισραηλινοί, μεγαλωμένοι μέσα σε μια κουλτούρα τεχνολογίας και αυτοπεποίθησης, βγαίνουν τώρα από αυτή τη δεκαετία με τη σκληρότητα μιας γενιάς πολέμου. Και οι Παλαιστίνιοι, με τα ερείπια, τους ακρωτηριασμούς και την απώλεια κάθε ελπίδας.
Ο Γιτζάκ Ράμπιν είχε πει το 1993, στον Λευκό Οίκο: «Αρκετό αίμα και δάκρυα. Φτάνει». Τριάντα δύο χρόνια μετά, η φράση του αντηχεί πιο επίκαιρη από ποτέ — αλλά η δίψα για αίμα, όπως φαίνεται, παραμένει ακόρεστη.
Με πληροφορίες από New York Times
