Είκοσι χρόνια μετά την πρώτη εκλογή της Άνγκελα Μέρκελ στην καγκελαρία της Γερμανίας, η Ευρώπη συνεχίζει να ζει σε μεγάλο βαθμό μέσα στο πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο που εκείνη διαμόρφωσε.
Η 16ετής θητεία της διαμόρφωσε νέες πολιτικές ισορροπίες, ανακατένειμε τα όρια του κέντρου και της δεξιάς, αναδιάρθρωσε το κομματικό σύστημα και επηρέασε τις κοινωνικές τάσεις που σήμερα καθορίζουν τον δημόσιο διάλογο.
Από τη «διαχειριστική» κουλτούρα εξουσίας που εγκαθίδρυσε μέχρι την απόφασή της να ανοίξει τα σύνορα σε εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες το 2015, η Μέρκελ άφησε μια «κληρονομιά» τόσο ισχυρή, ώστε κάθε επόμενος ηγέτης να αναγκάζεται να τοποθετείται σε σχέση με αυτήν.
Παρά την αποχώρησή της από την ενεργό πολιτική το 2021, η σκιά της Μέρκελ δεν έχει υποχωρήσει. Aντίθετα, πολλοί αναλυτές θεωρούν πως το ευρωπαϊκό οικοδόμημα εξακολουθεί να λειτουργεί με όρους που καθιερώθηκαν στη δική της εποχή.
Από τη δημοσιονομική πειθαρχία και την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης, μέχρι την ενεργειακή πολιτική και την προσφυγική κρίση, η Μέρκελ άφησε ένα μείγμα σταθερότητας και αντιφάσεων που εξακολουθεί να καθορίζει τόσο τις πολιτικές επιλογές της Γερμανίας όσο και συνολικότερα την ευρωπαϊκή πορεία.
Είκοσι χρόνια μετά το 2005, η Ευρώπη μοιάζει να είναι ακόμη διαιρεμένη ανάμεσα στη νοσταλγία της Μερκελιανής σταθερότητας και την ανάγκη ενός νέου οράματος, με πολιτικούς αναλυτές να επισημαίνουν ότι το πραγματικό βάρος της παρουσίας της στα ευρωπαϊκά πράγματα δεν ήταν τόσο οι αποφάσεις της, όσο το κενό που άφησε πίσω: ένα κενό ηγεσίας που ακόμη δεν έχει καλυφθεί πλήρως.
Η επανάσταση του κέντρου και οι νέες ισορροπίες στην πολιτική σκηνή
Η Μέρκελ ανέλαβε την καγκελαρία σε μια εποχή όπου η γερμανική πολιτική σκηνή λειτουργούσε ακόμη με αρκετά παραδοσιακούς διαχωρισμούς.
Η CDU παρέμενε ένα κλασικό κεντροδεξιό κόμμα, με σαφείς συντηρητικές γραμμές, ενώ το SPD –ισχυρό και σταθερό– διεκδικούσε κυρίαρχο ρόλο στη σοσιαλδημοκρατική αφήγηση της χώρας.
Μέσα σε λίγα μόνο χρόνια, το τοπίο αυτό μεταμορφώθηκε ριζικά.
Η σταδιακή μετατόπιση της CDU προς το κέντρο υπήρξε μία από τις πιο χαρακτηριστικές πολιτικές επιλογές της Μέρκελ.
Η εγκατάλειψη της πυρηνικής ενέργειας μετά τη Φουκουσίμα, η στήριξη κοινωνικών πολιτικών που παραδοσιακά ανήκαν στο ρεπερτόριο της σοσιαλδημοκρατίας και η διαχείριση κρίσεων με πραγματισμό αντί για ιδεολογικό πρόσημο, μετέτρεψαν τη CDU σε ένα πιο ευρύ και συμπεριληπτικό κόμμα.
Η τακτική αυτή της επέτρεψε να συγκεντρώσει ψηφοφόρους από διαφορετικούς χώρους, αλλά ταυτόχρονα αποξένωσε ένα μέρος της συντηρητικής βάσης, το οποίο στη συνέχεια στράφηκε προς το AfD.
Το SPD, από την πλευρά του, βρέθηκε εγκλωβισμένο σε διαδοχικά μεγάλα συνασπισμένα κυβερνητικά σχήματα και δυσκολεύτηκε να διαμορφώσει αυτόνομη ταυτότητα απέναντι σε μια καγκελάριο που ενσωμάτωνε πολλές από τις παραδοσιακές θέσεις του.
Η πολιτική κυριαρχία του κέντρου επί Μέρκελ δεν άφησε περιθώρια ανάδειξης αντιπάλου πόλου, οδηγώντας το SPD στη μεγαλύτερη περίοδο κρίσης της σύγχρονης ιστορίας του.
Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, αναδύθηκε η ακροδεξιά Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD), ένα κόμμα που ξεκίνησε ως ευρωσκεπτικιστική φωνή την περίοδο της κρίσης του ευρώ, αλλά γιγαντώθηκε στο προσφυγικό κύμα του 2015.
Πολλοί αναλυτές επισημαίνουν πως το κενό που δημιούργησε η μετατόπιση της CDU συνέβαλε στην άνοδο της ακροδεξιάς· μια παράδοξη συνέπεια μιας πολιτικής στρατηγικής που στόχευε στην προοδευτική διεύρυνση του κέντρου.
Την ίδια στιγμή, η Μέρκελ διαμόρφωσε μια νέα πολιτική κουλτούρα: αυτή της «ήρεμης διαχείρισης». Η έμφαση στην τεχνοκρατία, η αποφυγή συναισθηματικών εξάρσεων και η επιμονή στη σταθερότητα επέβαλαν έναν τρόπο άσκησης εξουσίας που επηρέασε βαθιά το πώς αντιλαμβάνεται η γερμανική κοινωνία τον πολιτικό διάλογο.
Η πολιτική αποδραματοποίηση έγινε σχεδόν συνώνυμο της Μερκελικής εποχής. Όμως, με την αποχώρησή της, η Γερμανία βρέθηκε να αναζητά ξανά την πολιτική της πυξίδα.
Η οικονομική «σταθερότητα» που έγινε ευρωπαϊκό μοντέλο
Κατά τη διάρκεια της 16ετούς θητείας της, η Γερμανία μετατράπηκε σε οικονομικό υπερ-παίκτη. Η χαμηλή ανεργία, η ισχυρή βιομηχανία, τα πλεονάσματα και η συνολικότερη εικόνα αξιοπιστίας έδιναν στη Μέρκελ τον άτυπο τίτλο της «Καγκελαρίου της Ευρώπης».
Η δημοσιονομική πειθαρχία —το περίφημο Schuldenbremse— δεν επηρέασε μόνο την εσωτερική πολιτική της Γερμανίας αλλά και τη στάση της ΕΕ στα χρόνια της κρίσης χρέους.
Για πολλούς Ευρωπαίους, ήταν η εγγύηση σταθερότητας. Για άλλους, ειδικά στον Νότο, ήταν η ρίζα των αυστηρών μνημονιακών πολιτικών.
Σε αυτό το πλαίσιο, η εικόνα της Γερμανίας ως «ατμομηχανής της Ευρώπης» ενισχύθηκε όσο καμία άλλη εποχή.
Ο χαρακτηρισμός «ηγέτης του ελεύθερου κόσμου» ήταν πάντα λίγο υπερβολικός.
Είναι αλήθεια ότι η Μέρκελ, σε σύγκριση με λαϊκιστές ηγέτες όπως ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ, ο πρόεδρος της Βραζιλίας Ζαΐρ Μπολσονάρο ή ο πρωθυπουργός της Βρετανίας Μπόρις Τζόνσον, φαινόταν ως η επιτομή της ορθολογικής και σταθερής ηγεσίας.
Ο Πρόεδρος της Ουκρανίας Βολοντίμιρ Ζελένσκι, αριστερά, η Γερμανίδα Καγκελάριος Ανγκελα Μέρκελ, ο Γάλλος Πρόεδρος Εμμανουέλ Μακρόν, τρίτος αριστερά και ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν, δεξιά, σε κοινή συνέντευξη Τύπου στο Παρίσι, τον Δεκέμβριο του 2019
Όμως, όπως σύμφωνα με τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Rutgers R. Daniel Kelemen, η Μέρκελ «καθοδηγήθηκε» κυρίως από αυτό που ονομάζεται «μερκαντιλισμός», δηλαδή τη συστηματική προτεραιοποίηση των γερμανικών εμπορικών και γεωοικονομικών συμφερόντων έναντι των δημοκρατικών αξιών, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ενδοκοινοτικής αλληλεγγύης.
Υπάρχουν πολλά παραδείγματα. Κατά τη διάρκεια της ελληνικής κρίσης χρέους, ο πρωταρχικός στόχος της πολιτικής της Μέρκελ ήταν να προστατεύσει τη φερεγγυότητα των γερμανικών τραπεζών, και το να επιβαρύνει κυρίως τη Νότια Ευρώπη με την εφαρμογή πολιτικών λιτότητας και διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων άφησε μόνιμα σημάδια.
Δεν ήταν διατεθειμένη να αντιμετωπίσει άμεσα τις αυταρχικές τάσεις των πρωθυπουργών Βίκτορ Όρμπαν στην Ουγγαρία και Γιάροσλαβ Καζίνσκι στην Πολωνία, εν μέρει λόγω των γερμανικών εμπορικών συμφερόντων.
Επιδίωξε μια συνολική επενδυτική συμφωνία με την Κίνα, παρά την αντίθεση άλλων ηγετών της ΕΕ. Και μετά την προσάρτηση της Κριμαίας από τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν το 2014, υπονόμευσε το δικό της καθεστώς κυρώσεων κατά της Ρωσίας για να δώσει στον Πούτιν το πολύ μεγαλύτερο έπαθλο του Nord Stream 2.
Σύμφωνα με το Politico, oι ηγέτες των χωρών που είναι πιο εκτεθειμένες στη Μόσχα την κατηγορούν ότι έκλεισε τα μάτια στις προκλήσεις του Πούτιν, επιδιώκοντας μια στρατηγική οικονομικής προσέγγισης που κατέρρευσε το 2022, όταν τα ρωσικά άρματα μάχης εισέβαλαν εκ νέου στην Ουκρανία.
Μια ηγεσία χωρίς μακρόπνοο όραμα;
Μετά την αποχώρησή της, η κληρονομιά της Μέρκελ αντιμετωπίζεται πλέον πιο ψύχραιμα, αλλά και πιο απαιτητικά.
Ορισμένοι αναλυτές και πολιτικοί θεωρούν πως πίσω από την εικόνα της ψύχραιμης διαχειρίστριας, η Μέρκελ απέφυγε μεγάλα στρατηγικά βήματα.
Η ενεργειακή εξάρτηση από το ρωσικό φυσικό αέριο, μέσω του Nord Stream, αποτελεί σήμερα ίσως το σημαντικότερο «αγκάθι» της πολιτικής της, ειδικά μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία.
Σημαντική κριτική ασκείται επίσης στη στάση της απέναντι στην άνοδο αντιδημοκρατικών τάσεων εντός της ΕΕ, όπως στην Ουγγαρία και την Πολωνία. Παρά τις προειδοποιήσεις πολλών ευρωβουλευτών, η Μέρκελ συχνά προτιμούσε τον συμβιβασμό από την ανοιχτή σύγκρουση.
Το προσφυγικό του 2015: η στιγμή που καθόρισε μια ολόκληρη εποχή
Αν υπάρχει μια απόφαση που σημάδεψε τόσο τη Γερμανία όσο και την Ευρώπη, αυτή είναι η επιλογή της Μέρκελ να κρατήσει τα σύνορα ανοιχτά το καλοκαίρι του 2015. Η περίφημη φράση “Wir schaffen das” –«Θα τα καταφέρουμε»– έγινε σύμβολο μιας καγκελαρίου που τόλμησε να πάρει μια ανθρωπιστική απόφαση σε μια στιγμή παγκόσμιας κρίσης, αλλά και σημείο έντονης πολιτικής αντιπαράθεσης.
Η στάση της προκάλεσε τεράστιες κοινωνικές ανακατατάξεις. Μεγάλες πόλεις όπως το Βερολίνο, το Αμβούργο και η Κολωνία υποδέχθηκαν χιλιάδες πρόσφυγες, ενώ περιοχές της Ανατολικής Γερμανίας αντέδρασαν έντονα· αντιδράσεις που σε ορισμένες περιπτώσεις εκφράστηκαν με την άνοδο της ακροδεξιάς και με κοινωνικές εντάσεις που επηρέασαν την πολιτική ατμόσφαιρα μέχρι και σήμερα.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η απόφαση της Μέρκελ αναδείχθηκε σε σημείο καμπής. Η Γερμανία εμφανίστηκε ως ηθικός ηγέτης της Ευρώπης, αλλά η στάση αυτό προκάλεσε έντονη αντιπαράθεση με κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, τα οποία αρνήθηκαν οποιοδήποτε σύστημα υποχρεωτικής μετεγκατάστασης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν κατάφερε ποτέ να αποκτήσει ενιαία πολιτική στο προσφυγικό, μια απόδειξη ότι η επιλογή της Μέρκελ, όσο συμβολική κι αν υπήρξε, άνοιξε πληγές που παραμένουν αθεράπευτες.
Το «ευρωπαϊκό αποτύπωμα» της Μέρκελ
Η Μέρκελ, ωστόσο, δεν διαμόρφωσε μόνο τη Γερμανία αλλά συνολικότερα την Ευρώπη.
Έρευνες όπως της Eupinions δείχνουν ότι η πλειοψηφία των Ευρωπαίων είχε θετική εικόνα για τον τρόπο με τον οποίο η Γερμανίδα καγκελάριος αντιμετώπισε τις κρίσεις. Ωστόσο, αναδεικνύεται και κάτι άλλο: η αίσθηση ότι η πολιτική της, παρότι πρακτική, έλλειπε σε μακροπρόθεσμο όραμα για το μέλλον της Ένωσης.
Είναι ενδεικτικό ότι το 63% των Ευρωπαίων ερωτηθέντων θεωρεί τον ηγετικό ρόλο της Γερμανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση γενικά θετικό, ενώ το 37% των Ευρωπαίων ερωτηθέντων τον θεωρεί αρνητικό. Ωστόσο, υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των κρατών μελών. Η πλειοψηφία των Ιταλών και Πολωνών ερωτηθέντων θεωρεί αρνητικό τον ηγετικό ρόλο της Γερμανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το 55% και το 53% των Ιταλών και Πολωνών ερωτηθέντων δηλώνουν ότι θεωρούν τον ηγετικό ρόλο της Γερμανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση κακό ή πολύ κακό, ενώ το 45% και το 47% θεωρούν ότι είναι καλό ή πολύ καλό.
Η σκιά της στις διαδοχικές κυβερνήσεις στην Γερμανία
Ο Όλαφ Σολτς, διάδοχός της, επελέγη εν μέρει επειδή έμοιαζε με «σταθερή συνέχεια» της Μερκελικής εποχής.
Και όμως, η διεθνής σκηνή που κληρονόμησε —πόλεμος, πληθωρισμός, ενεργειακή κρίση— τον ανάγκασε να αποστασιοποιηθεί από πολλές βασικές γραμμές της προκατόχου του.
Από την άλλη πλευρά, η νέα ηγεσία της Γερμανίας επιχειρεί να καθορίσει τον εαυτό της σε αντιπαράθεση με τη Μέρκελ. Παρ’ όλα αυτά, ακόμα και οι επικριτές της δεν μπορούν εύκολα να ξεφύγουν από τον πολιτικό σχεδιασμό που εκείνη εγκαθίδρυσε.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ ο σημερινός καγκελάριος Φρίντριχ Μερτς έχει απομακρυνθεί από τις προηγούμενες πολιτικές της χώρας του και έχει ηγηθεί των ευρωπαϊκών προσπαθειών για την παροχή βοήθειας στην Ουκρανία, η απροθυμία της Μέρκελ να αντιμετωπίσει τα λάθη της Γερμανίας έχει συμβάλει στο να αποτραπεί μια ευρύτερη εθνική επανεκτίμηση του ρόλου της χώρας στην πορεία προς τον πόλεμο, σύμφωνα με το Politico.
Μέσα στη Γερμανία — και ιδίως στην πρώην Ανατολική Γερμανία, όπου μεγάλωσε η Μέρκελ — εξακολουθεί να υπάρχει σημαντική συμπάθεια για τον Πούτιν.
Κόμματα όπως η ακροδεξιά Εναλλακτική για τη Γερμανία, που σήμερα προηγείται σε πολλές δημοσκοπήσεις, και η λαϊκιστική αριστερά Συμμαχία Σαρά Βαγκενκνεχτ υιοθετούν μια πολύ πιο συμβιβαστική στάση απέναντι στη Μόσχα.
Ορισμένες φιλορωσικές δυνάμεις στη Γερμανία εκμεταλλεύονται τη συνέντευξη της Μέρκελ για να κατηγορήσουν το ΝΑΤΟ ότι σαμποτάρει τις ειρηνευτικές προσπάθειες.
Αλλά ακόμη και στη Ρωσία, ορισμένοι χλεύασαν την ισχυρισμό της Μέρκελ ότι περισσότερες συνομιλίες, μέχρι το 2021, θα μπορούσαν να είχαν αλλάξει τα σχέδια του Πούτιν.
«Όποιος είναι λογικά ενημερωμένος γνωρίζει από καιρό ότι οι διαφωνίες μεταξύ της Ρωσίας και της Δύσης εκείνη τη στιγμή ήταν ήδη πολύ βαθιές», έγραψε σε μια ανάρτηση στο διαδίκτυο ο Αλεξέι Τσεσνάκοφ, πρώην σύμβουλος του Κρεμλίνου.
Πηγή: cnn.gr
