Τα επτά Κέντρα Αριστείας της Κύπρου αποτελούν ένα φιλόδοξο επιστημονικό εγχείρημα που φιλοδοξεί να μετατρέψει το νησί σε έναν σημαντικό κόμβο έρευνας και καινοτομίας στην Ευρώπη. Αυτό το δίκτυο ερευνητικών ιδρυμάτων δεν περιορίζεται σε θεωρητική έρευνα, αλλά παράγει αποτελέσματα με αντίκτυπο στην κυπριακή οικονομία, δημιουργώντας νέες θέσεις εργασίας, αναπτύσσοντας καινοτόμες τεχνολογίες και προσελκύοντας επενδύσεις. Τα επτά κέντρα έχουν διαφορετικά μεγέθη και στόχευση, συνεπώς δεν μπορούν να συγκριθούν μεταξύ τους, και συνολικά συγκροτούν ένα οικοσύστημα που γεφυρώνει την έρευνα με τις ανάγκες της κοινωνίας και της οικονομίας.
Τα Κέντρα Αριστείας δημιουργήθηκαν μέσω του ευρωπαϊκού προγράμματος «Teaming», το οποίο εγκρίθηκε επί κυπριακής προεδρίας το 2012, με στόχο να ενισχύσει την ερευνητική υποδομή των νεοενταχθέντων κρατών μελών. Η Κύπρος πρώτευσε σε επιτυχούσες προτάσεις και δημιούργησε τα τρία κέντρα εντός του Πανεπιστημίου Κύπρου, ένα στο ΤΕΠΑΚ, ένα στο Ινστιτούτο Κύπρου, ένα στον Δήμο Λευκωσίας και ένα στον Δήμο Λάρνακας. Έχουν λάβει μια αρχική δημόσια χρηματοδότηση και στη συνέχεια πρέπει να φροντίσουν να καταστούν οικονομικά βιώσιμα για να συνεχίσουν τη λειτουργία τους.
Σύμφωνα με στοιχεία που παραχώρησε στον «Π» το Υφυπουργείο Έρευνας, Καινοτομίας και Ψηφιακής Πολιτικής, έχουν καταβληθεί συνολικά, ως κρατική χρηματοδότηση προς τα Κέντρα Αριστείας μέχρι τον Απρίλιο του 2025, €40.886.422., τα οποία κατανέμονται ως εξής:
CYENS: €9.530.000
ΚΟΙΟΣ: €8.079.970
ERATOSTHENIS: €7.166.263
EMME CARE-C: €6.070.232
CYΒΙΟΒΑΝΚ: €5.097.122
CMMI-MARITECΧ: €4.352.435
PHAETHON: €590.400
Τα Κέντρα Αριστείας έχουν αντλήσει σημαντικά κεφάλαια από ευρωπαϊκά προγράμματα, ανταγωνιστικές ερευνητικές προκηρύξεις και ιδιωτικές πηγές, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις υπερβαίνουν την κρατική χρηματοδότηση. Ειδικά το κέντρο «Κοίος» ξεχωρίζει με πάνω από 70 εκατ. ευρώ σε μη κρατική χρηματοδότηση, ενώ τα υπόλοιπα κέντρα αντλούν από 15 έως 30 εκατ. ευρώ από μη κρατικές πηγές, επιβεβαιώνοντας τον διεθνή τους προσανατολισμό και τη βιωσιμότητα του κυπριακού ερευνητικού οικοσυστήματος.
Το Υφυπουργείο Καινοτομίας προωθεί τη διαμόρφωση και λειτουργία μηχανισμού αξιολόγησης των δημόσια χρηματοδοτούμενων οργανισμών και του αντικτύπου των κρατικών επενδύσεων σε έρευνα και καινοτομία (Ε&Κ), που αναμένεται να συμβάλουν στην αποτελεσματική κατανομή των εθνικών πόρων και να προσφέρουν συνεχή ανατροφοδότηση στη χάραξη πολιτικής και στρατηγικής, με στόχο τη βέλτιστη αξιοποίηση των κρατικών επενδύσεων στον τομέα της Ε&Κ.
Ειδικότερα, ο μηχανισμός 1, αφορά την αξιολόγηση των επιδόσεων των δημόσια χρηματοδοτούμενων ερευνητικών οργανισμών με σκοπό τη βέλτιστη κατανομή της θεσμικής χρηματοδότησης, μεταξύ των δημόσια χρηματοδοτούμενων οργανισμών Ε&Κ, ώστε να μεγιστοποιείται ο αντίκτυπός τους. Θα γίνεται μέτρηση επιδόσεων των οργανισμών ανά δείκτη και κριτήριο (στόχο) και τα στοιχεία θα τροφοδοτούν αλγόριθμο για τον καθορισμό του ύψους της κρατικής χρηματοδότησης.
Ο μηχανισμός 2 θα έχει ως στόχο την αποτίμηση του κοινωνικοοικονομικού αντικτύπου των επενδύσεων του κράτους σε Ε&Κ με σκοπό την υποστήριξη στη λήψη αποφάσεων αναφορικά με τις επενδύσεις του κράτους στην Ε&Κ.
Η πρόκληση για τα Κέντρα Αριστείας είναι να διατηρήσουν τον ερευνητικό τους χαρακτήρα ενώ παράλληλα θα αναπτύξουν εμπορικές εφαρμογές και υπηρεσίες που θα εξασφαλίσουν τη μακροχρόνια βιωσιμότητά τους.
Ακολουθεί μια συνοπτική παρουσίαση της δραστηριότητας των επτά κέντρων και σε επόμενες εκδόσεις ο «Π» θα παρουσιάσει σε μεγαλύτερη έκταση τη δραστηριότητά τους.
CYENS Centre of Excellence
Το CYENS ιδρύθηκε το 2018 με χρηματοδότηση €30 εκατομμυρίων μέσω του προγράμματος H2020-TEAMING, ισόποσα από την ΕΕ (€15 εκατ.) και την Κυπριακή Δημοκρατία (€15 εκατ.). Αποτελεί κοινοπραξία των τριών δημόσιων πανεπιστημίων της Κύπρου, δύο διεθνών πανεπιστημιακών εταίρων (Max Planck Institut και UCL) και του Δήμου Λευκωσίας. Το CYENS επικεντρώνεται στις Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ), την τεχνητή νοημοσύνη, την υπολογιστική επιστήμη, την οπτικοακουστική δημιουργικότητα και την κοινωνική καινοτομία.
Το CYENS έχει εξασφαλίσει 78 ερευνητικά έργα (45 ευρωπαϊκά και 26 εθνικά). Τα κυριότερα επιτεύγματα περιλαμβάνουν:
Νεοφυείς επιχειρήσεις: Πέντε δυναμικά start-ups σε τομείς όπως η υγεία, η ασφάλεια, η ενέργεια και ο πολιτισμός, συμπεριλαμβανομένων των SENSSOS, Magic Lantern Ltd, iotshield.ai, PERIOPSIS LTD και DareFore.
Καινοτόμα προϊόντα: Ανάπτυξη του iNicosia (ψηφιακό δίδυμο της Λευκωσίας), εκπαιδευτικής πλατφόρμας XR και του γεωχωρικού εργαλείου GAEA5.
Κοινωνικός αντίκτυπος:Προώθηση της συνεργασίας μεταξύ των κοινοτήτων της Κύπρου μέσω εργαστηρίων και εκπαιδευτικών προγραμμάτων.
«Κοίος»
Το «Κοίος» ιδρύθηκε το 2008 και αναβαθμίστηκε σε Ευρωπαϊκό Κέντρο Αριστείας το 2017 μέσω του προγράμματος Horizon 2020 Teaming. Συνεργάζεται στρατηγικά με το Imperial College London. Το «Κοίος» ειδικεύεται στην Τεχνολογία Πληροφοριών και Επικοινωνιών, επικεντρωνόμενο στην παρακολούθηση, διαχείριση και ασφάλεια υποδομών ζωτικής σημασίας όπως συστήματα ενέργειας, δίκτυα νερού, έξυπνες μεταφορές και συστήματα υγείας. Στα 17 χρόνια λειτουργίας του, το «Κοίος» έχει συμμετάσχει σε περισσότερα από 160 ανταγωνιστικά έργα με κονδύλια άνω των €60 εκατ. και 87 έργα από τη βιομηχανία με €11,5 εκατ. Έχει εκπαιδεύσει περισσότερους από 650 ερευνητές και εργοδοτεί σήμερα πάνω από 200 επαγγελματίες.
Βασικά έργα: Ανάπτυξη εργαλείων για την ΑΗΚ και τον ΔΣΜΚ, το σύστημα School Network Planning για το Υπουργείο Παιδείας, το έργο CyNetTwin για ψηφιακό δίδυμο του οδικού δικτύου και τη πλατφόρμα DIGIPOL για την Αστυνομία Κύπρου.
ERATOSTHENIS
Το ERATOSTHENIS ιδρύθηκε το 2020 μέσω του έργου «EXCELSIOR» που χρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα Ορίζοντας 2020 - Teaming Phase. Εξασφάλισε συνολική επένδυση €38 εκατομμυρίων: €15 εκατ. από την ΕΕ, €15 εκατ. από τη Δημοκρατία και €8 εκατ. από το ΤΕΠΑΚ. Το κέντρο ειδικεύεται στη διαστημική τεχνολογία, τα δεδομένα τηλεπισκόπησης και παρατήρησης Γης, δραστηριοποιούμενο σε τρεις τομείς: Περιβάλλον και κλίμα, ανθεκτικές κοινωνίες και ανάλυση μεγάλων γεωδεδομένων. Το ERATOSTHENIS έχει συμμετάσχει σε πέραν των 42 ερευνητικών έργων και εξασφάλισε πάνω από €13 εκατ. από ανταγωνιστικά προγράμματα. Έχει δημοσιεύσει 112 άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά και 164 δημοσιεύσεις σε συνέδρια.
Υποδομές: Εγκατάσταση Σταθμού Ατμοσφαιρικής Τηλεπισκόπησης αξίας €1,3 εκατ. και αναμενόμενη ολοκλήρωση Δορυφορικού Σταθμού λήψης δεδομένων αξίας €3,9 εκατ..
Διεθνείς συνεργασίες: Υπογραφή μνημονίου με το UNOOSA για δημιουργία Περιφερειακού Γραφείου Υποστήριξης UN-SPIDER και ίδρυση Κέντρου Επιχειρηματικής Θερμοκοιτίδας Διαστήματος.
CARE-C
Το Κέντρο Αριστείας για την Κλιματική και Ατμοσφαιρική Έρευνα (CARE-C) ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 2020 στο Ινστιτούτο Κύπρου μέσω του έργου «Teaming for Excellence» Ορίζοντας 2020 EMME-CARE. Το κέντρο εξασφάλισε συνολικά €30 εκατ. από την ΕΕ (€15 εκατ.) και την Κυπριακή Δημοκρατία (€15 εκατ.), καθώς και επιπλέον συνεισφορά πόρων από το Ινστιτούτο Κύπρου. Από την ίδρυσή του, το CARE-C έχει λάβει επιπλέον χρηματοδότηση €16 εκατ. από ανταγωνιστικά προγράμματα έρευνας (€3,9 εκατ. εθνικά και €12,1 εκατ. ευρωπαϊκά), καθώς και €3,4 εκατ. ευρώ από συμβάσεις υπηρεσιών με διεθνείς οργανισμούς.
Το CARE-C επικεντρώνεται στην αντιμετώπιση των προκλήσεων της κλιματικής αλλαγής και της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και Μέσης Ανατολής. Δραστηριοποιείται στην ανάπτυξη καινοτόμων τεχνολογιών μέσω εξειδικευμένων ερευνητικών υποδομών όπως το Ερευνητικό Εργαστήριο Μη-Επανδρωμένων Συστημάτων και το Εργαστήριο Οργάνων και Νανοτεχνολογίας. Το CARE-C έχει κερδίσει 35 έργα από ευρωπαϊκά και διεθνή προγράμματα με συνολικό προϋπολογισμό €149 εκατ. Τα κυριότερα επιτεύγματα περιλαμβάνουν:
Επιστημονική παραγωγή: 487 δημοσιεύσεις σε ακαδημαϊκά περιοδικά διεθνούς αναγνώρισης, 65 εκ των οποίων στο Top5 παγκοσμίως για τον τομέα τους.
Επιχειρηματικότητα: Δημιουργία τεσσάρων νεοφυών επιχειρήσεων και ανάπτυξη προϊόντων που επιφέρουν €0,5 εκατ. ετησίως.
Εκπαίδευση: Παροχή εκπαίδευσης σε πάνω από 80 μεταπτυχιακούς φοιτητές.
Το CARE-C προσφέρει στήριξη στην κυπριακή κυβέρνηση, διατηρώντας συνεργασίες με το Τμήμα Δασών για ανάπτυξη drones για επιτήρηση δασών, με το Τμήμα Περιβάλλοντος για συμμόρφωση με ευρωπαϊκές οδηγίες και με το Τμήμα Μετεωρολογίας.
biobank.cy
Το Κέντρο Αριστείας biobank.cy δημιουργήθηκε αρχικά χάρη στην επιτυχή διεκδίκηση χρηματοδότησης του καθηγητή Κ. Δέλτα με κονδύλι ύψους €2 εκατ. από τα Ταμεία Περιφερειακής Ανάπτυξης της ΕΕ και το Ίδρυμα Προώθησης Έρευνας της Κυπριακής Δημοκρατίας. Το έργο πήρε την πρώτη θέση ανάμεσα σε 42 άλλες αιτήσεις, και η Βιοτράπεζα εγκρίθηκε από την Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής Κύπρου το 2011 για λειτουργία 25 ετών.
Μεταγενέστερα, το κέντρο εξασφάλισε επιπρόσθετη χρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο πλαίσιο του Ορίζοντας 2020, με €15 εκατ. για 7 έτη, συμπληρωμένα από άλλα €15 εκατ. ευρώ από την κυπριακή κυβέρνηση και €8 εκατ. από το Πανεπιστήμιο Κύπρου για 15 έτη.
Το biobank.cy ειδικεύεται στη βιοϊατρική έρευνα και λειτουργεί ως οργανωμένη συλλογή ιατρικών αρχείων και βιολογικού υλικού εθελοντών, όπως DNA. Το κέντρο αποτελείται από πέντε πυλώνες: τη Βιοτράπεζα, το Κέντρο Ερευνών Μοριακής Ιατρικής, το Διαγνωστικό Εργαστήριο, τον Κόμβο Καινοτομίας και τον Εκπαιδευτικό Κόμβο. Το κέντρο έχει επιτύχει σημαντικά ερευνητικά ορόσημα, με κυριότερο την εθελοντική συμμετοχή 10.000 πολιτών της Κύπρου στη Βιοτράπεζα. Μεταξύ των σημαντικότερων επιτευγμάτων περιλαμβάνονται:
Χαρτογράφηση του DNA των Κυπρίων: Στο πλαίσιο του προγράμματος CYPROME, για πρώτη φορά η μοριακή επιδημιολογία των Κυπρίων μελετάται σε ολιστική παγκύπρια βάση.
Έρευνα κληρονομικών νεφροπαθειών: Η ομάδα του κέντρου έδειξε για πρώτη φορά ότι ένα σημαντικό ποσοστό ασθενών με οικογενή μικροσκοπική αιματουρία θα καταλήξουν σε σοβαρή έκπτωση της νεφρικής λειτουργίας.
Καρδιακά νοσήματα: Η πρώτη συστηματική μελέτη κληρονομικών καρδιακών νοσημάτων στην Κύπρο, που οδηγεί σε έγκαιρη διάγνωση και εξατομικευμένη θεραπεία.
Covid-19 έρευνα: Μελέτη της πανδημίας με έλεγχο αντισωμάτων σε πέραν των 1.500 ατόμων και γενετική ανάλυση για ανάδειξη παραγόντων ευαισθησίας ή αντίστασης.
Το κέντρο συνεργάζεται με τη φαρμακευτική εταιρία Regeneron στη Νέα Υόρκη για ολιστική γενετική εξέταση περισσότερων από 5.000 εθελοντών. Επίσης, παρέχει διαγνωστικές υπηρεσίες σε δεκάδες γιατρούς τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα.
CMMI
Το CMMI ιδρύθηκε το 2019 στη Λάρνακα με χρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Κυπριακή Δημοκρατία. Το CMMI επικεντρώνεται στην αειφόρο γαλάζια ανάπτυξη και διαθέτει εννέα ερευνητικά κέντρα που εξειδικεύονται σε τομείς όπως η ναυτική τεχνολογία, η θαλάσσια ρομποτική, ο ψηφιακός μετασχηματισμός στη ναυτιλία, η θαλάσσια βιοτεχνολογία και η θαλάσσια πολιτιστική κληρονομιά.
Το CMMI έχει αναπτύξει ένα εκτεταμένο δίκτυο 212 ερευνητικών και βιομηχανικών εταίρων από 29 χώρες και υλοποιεί 28 ενεργά ερευνητικά προγράμματα. Έχει συνάψει 52 μνημόνια συνεργασίας με οντότητες της τετραπλής έλικας και συνεργάζεται στενά με τη Γενική Διεύθυνση Θαλάσσιων Υποθέσεων και Αλιείας.
Το ινστιτούτο φιλοξενεί το Commonwealth Centre of Excellence που δημιουργήθηκε στην Κύπρο το 2024 και προτίθεται να ηγηθεί της δημιουργίας co-location Centre στο πλαίσιο του Water, Marine and Maritime Sectors Knowledge and Innovation Community.
PHAETHON
Το PHAETHON αποτελεί τη μετεξέλιξη της ερευνητικής μονάδας ενεργειακής αειφορίας «ΦΩΣ» του Πανεπιστημίου Κύπρου σε αυτόνομο Κέντρο Αριστείας. Εξασφάλισε χρηματοδότηση €15 εκατ. από την ΕΕ, ισόποση εθνική χρηματοδότηση, €5 εκατ. από το Πανεπιστήμιο Κύπρου.
Το PHAETHON επικεντρώνεται στις ευφυείς, αποδοτικές και βιώσιμες ενεργειακές λύσεις, καλύπτοντας πέντε τομείς: Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, έξυπνα δίκτυα και αποθήκευση, βιώσιμα κτήρια και πόλεις, πράσινο υδρογόνο και ενεργειακή γεωπολιτική.
Το PHAETHON έχει υλοποιήσει περισσότερα από 100 ερευνητικά έργα με συνολική χρηματοδότηση άνω των €40 εκατ. και δημοσιεύσει πάνω από 400 επιστημονικές εργασίες. Έχει λάβει 6 διεθνή βραβεία για την έρευνα και καινοτομία του.
Εκπαιδευτικό έργο: Το κέντρο έχει εκπαιδεύσει 400 επαγγελματίες σε πράσινες δεξιότητες με στόχο την αναβάθμιση περισσότερων από 2.000 ατόμων στην κυπριακή αγορά εργασίας.
Περιβαλλοντικός αντίκτυπος: Το φωτοβολταϊκό πάρκο «ΦΑΕΘΩΝ» παρήγαγε 638.000 kWh με εξοικονόμηση ισοδύναμη με αποφυγή 250 τόνων διοξειδίου του άνθρακα.
