Το ιδεολογικό κενό και κατ' επέκταση η έλλειψη αφηγήματος της φιλελεύθερης κεντροδεξιάς τροφοδότησε την άνοδο της ακροδεξιάς και άλλων φερόμενων ως αντισυστημικών σχηματισμών στην Ευρώπη, με το φαινόμενο αυτό να κτυπά τα τελευταία χρόνια και την πόρτα της Κύπρου. Γιατί ο ΔΗΣΥ, το ΔΗΚΟ, η ΔΗΠΑ και κεντροδεξιές κυβερνήσεις τύπου Αναστασιάδη και Χριστοδουλίδη δεν φαίνεται πλέον να εμπνέουν, αφήνοντας ένα τεράστιο κενό το οποίο έρχονται να καλύψουν άλλες δυνάμεις;
Η φωνή
Όταν η κεντροδεξιά χάνει τη φωνή της η άκρα δεξιά βρίσκει το μικρόφωνο, με την εικόνα αυτή μετά τις ευρωεκλογές στις 6-9 Ιουνίου 2024 στην ΕΕ και εν μέρει και στην Κύπρο να είναι ιδιαίτερα ευκρινής: η ακροδεξιά δείχνει να έχει πλέον ένα σταθερό, πλην απλοϊκό αποτύπωμα που ελκύει τις μάζες, ενώ τα παραδοσιακά δεξιά φιλελεύθερα κόμματα καθώς και τα κόμματα του Κέντρου δείχνουν να κινούνται χωρίς όραμα και δυνατότητα να δώσουν λύσεις σε σοβαρά προβλήματα. Κάποιοι ίσως υποστηρίξουν ότι όλα ξεκίνησαν από τις ΗΠΑ και μπορεί να έχουν και δίκιο, αλλά ας περιοριστούμε, προς το παρόν, στη γειτονιά μας.
Στη Γαλλία, το ακροδεξιό κόμμα Rassemblement National (RN) της Μαρί Λεπέν κυριάρχησε στις ευρωκάλπες αν και έχασε για πολύ λίγο στις βουλευτικές εκλογές που ακολούθησαν εξαιτίας της δημιουργίας ενός συνασπισμού δημοκρατικών δυνάμεων από τα υπόλοιπα κόμματα.
Στη Γερμανία, οι CDU/CSU το παραδοσιακό κόμμα των Αντενάουερ, Χέλμουτ Κολ και Άνγκελα Μέρκελ κατάφερε να κρατηθεί στην εξουσία με το AfD (Alternative für Deutschland) το ακροδεξιό, εθνολαϊκιστικό κόμμα της χώρας να αυξάνει γεωμετρικά στα ποσοστά του και να ακολουθεί σε απόσταση αναπνοής. Αυτή η άνοδος δυσκολεύει τις κινήσεις των Γερμανών της παραδοσιακής συντηρητικής Δεξιάς.
Στην Ιταλία, οι Fratelli d'Italia της Μελόνι εδραίωσαν ηγεμονία και στο ευρωπεδίο (28,8%), επισκιάζοντας την κλασική κεντροδεξιά. Η Μελόνι σήμερα συνεχίζει να ενισχύεται αφού θεωρείται προνομιακός συνομιλητής του Προέδρου των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ.
* Στην Κύπρο το ΕΛΑΜ εισήλθε το 2016 στη Βουλή ως παράρτημα της τρομοκρατικής οργάνωσης Χρυσή Αυγή στην Ελλάδα με ποσοστό 3,71% αύξησε το 2021 τα ποσοστά του σε 6% με τις δημοσκοπήσεις σήμερα να το δείχνουν 15%, ίσως και περισσότερο. Από τη συρρίκνωση της κεντροδεξιάς στην Κύπρο φαίνεται ότι θα προκύψουν νέα κόμματα όπως το ΑΛΜΑ και μάλιστα με υψηλά ποσοστά.
Το ιδεολογικό κενό
Η φιλελεύθερη κεντροδεξιά κινήθηκε επί δεκαετίες πάνω σε τρεις άξονες: δημοσιονομική υπευθυνότητα, μετριοπαθείς κοινωνικές πολιτικές, φιλοευρωπαϊσμό. Μετά την οικονομική κρίση του 2008 και ιδίως μετά το 2015 (μετανάστευση, ασφάλεια, ανισότητες), το πακέτο αυτό έπαψε να «μιλά» στα έμπλεα πολιτικής και οικονομικής ανασφάλειας μεσαία στρώματα. Αρκετά Think tanks όπως το Chatham House και το Carnegie Endowment είχαν προειδοποιήσει ότι τα κενά θα καλυφθούν από κόμματα με απλούστερα έως και απλοϊκότερα αφηγήματα, του τύπου «οι μετανάστες απειλούν την εθνική μας ταυτότητα, κλέβουν τις δουλειές μας». Ο φόβος είναι πολύ πιο εύκολο να εμπεδωθεί σε αντίθεση με την προοπτική και την ελπίδα. Οι οικονομολόγοι π.χ. γνωρίζουν ότι η μετανάστευση έχει και τα θετικά της, αλλά φαντάζει πλέον βουνό η προσπάθεια να πεισθούν οι μάζες που θεωρούν τους μετανάστες απειλή για τις δουλειές, τους μισθούς τους και την ασφάλεια στις γειτονιές τους. Από την άλλη το μήνυμα ότι η αύξηση της μετανάστευσης π.χ. κατά 5 ποσοστιαίες μονάδες -από 25 % στο 30 % της εργατικής δύναμης- θα μπορούσε να οδηγήσει σε σημαντική ανάπτυξη του ΑΕΠ της χώρας, φτάνει πολύ πιο εύκολα στις τσέπες των επιχειρηματιών και όχι των απλών ανθρώπων. Η ανικανότητα μετριασμού της κοινωνικής ανισότητας οδηγεί στην αίσθηση ότι το κράτος ελέγχεται από μια ελίτ πλουσίων, ότι όλοι είναι διεφθαρμένοι. Η αίσθηση σε αρκετές περιπτώσεις γίνεται πεποίθηση αφού είναι αλήθεια ότι οι περισσότερες κυβερνήσεις που βρίσκονταν στην εξουσία στην Ευρώπη τις τελευταίες δεκαετίες δεν κατάφεραν να διαμοιράσουν τον πλούτο με κοινωνική δικαιοσύνη και ευαισθησία.
Η Κύπρος της δεκαετίας που πέρασε θα μπορούσε να αποτελέσει κλασικό παράδειγμα δημιουργίας ανισοτήτων και να εξηγήσει γιατί η Ευρώπη εξελίσσεται σε ένα εκκολαπτήριο κυρίως ακροδεξιών, αφού η Αριστερά έχασε πλέον την αίγλη της. Η Κύπρος έχει γεμίσει με εκατοντάδες εκατομμυριούχους ιθαγενείς και ξένους, αλλά την ίδια στιγμή έχει πλημμυρίσει από χιλιάδες νέους με μισθούς πείνας κοντά στα 1.000 ευρώ και χιλιάδες νέα ζευγάρια τα οποία λόγω αύξησης των τιμών δεν έχουν πρόσβαση σε κατοικία. Το ποσοστό του 48% των ανθρώπων στην Κύπρο που λέει σε όλες τις τελευταίες μετρήσεις ότι μετά βίας τα βγάζει πέρα κάθε μήνα στέλνει ένα σαφές μήνυμα ότι συρρικνώνεται η μεσαία τάξη, ότι μειώνονται οι μετριοπαθείς νοικοκυραίοι, οι οποίοι παραδοσιακά στην Ευρώπη αποτελούν τους στυλοβάτες της Δημοκρατίας.
Στην Κύπρο η Δεξιά που κυβέρνησε και κυβερνά τον τόπο την τελευταία δεκαετία δηλαδή οι κυβερνήσεις Αναστασιάδη και Χριστοδουλίδη απέτυχαν να λύσουν ακόμα και βασικά θέματα, όπως η ύδρευση και η ηλεκτροδότηση της χώρας με αποτέλεσμα η χώρα να βιώνει διακοπές ρεύματος εν μέσω καύσωνα και να βρίσκεται προ του φάσματος της λειψυδρίας. Η κατάσταση από το 2026 έως το 2028 που είναι έτη βουλευτικών εκλογών και προεδρικών εκλογών δεν αναμένεται να βελτιωθεί, απεναντίας ίσως χειροτερέψει σύμφωνα με τους τεχνοκράτες.
Η μιμητική παγίδα
Απέναντι στην πίεση των ακροδεξιών και άλλων αντισυστημικών, πολλά κεντροδεξιά κόμματα «σκλήρυναν» τη ρητορική τους για μετανάστευση/ασφάλεια ελπίζοντας να ανακτήσουν κάποιες έστω από τις διαρροές τους. Το αποτέλεσμα συχνά ήταν η αυτο-ακύρωση: αν το πρόβλημα που παρουσιάζεται ορίζεται με όρους άκρας δεξιάς, οι ψηφοφόροι προτιμούν το «αυθεντικό» από την απομίμηση. Έρευνες και αναλύσεις προεκλογικά και μετεκλογικά κατέγραψαν ακριβώς αυτόν τον κύκλο κανονικοποίησης των ακροδεξιών θέσεων.
Ποιο είναι το αυθεντικό στη συγκεκριμένη περίπτωση; Ο εθνικισμός και η αντιμεταναστευτική ρητορική; Πιστεύει κάποιος ότι ο εθνικισμός που εκπορεύει το ΕΛΑΜ στην Κύπρο μπορεί να λύσει τα προβλήματα που περιγράφηκαν πιο πάνω; Μπορεί να λύσει το Κυπριακό ή μήπως θα οδηγούσε την Κύπρο σε νέες περιπέτειες τύπου 1963 και 1974;
Αντί ο ΔΗΣΥ, το ΔΗΚΟ αλλά και η κυβέρνηση Χριστοδουλίδη να αναζητήσουν τις αιτίες της ανόδου του ακροδεξιού παροξυσμού και να επιλύσουν τα προβλήματα που τον δημιουργούν, προσπαθούν να τον ανταγωνιστούν θυμίζοντας τον πνιγμένο που πιάνεται από τα μαλλιά του. Με τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας να εμφανίζεται ως πιο «ακραιφνής», αναζητώντας τις απαρχές του εθνικισμού στην Κύπρο ποστάροντας την προκήρυξη των Βρετανών αποικιοκρατών το 1956 για τον υπαρχηγό της ΕΟΚΑ. Με την Αννίτα Δημητρίου να διαγκωνίζεται να καταθέσει πρώτη στεφάνι στο μνημόσυνο του Γρίβα. Η συζήτηση -από όπου κι αν προήλθε- των τελευταίων ημερών για τον Αυξεντίου δεν κατάφερε να αγγίξει τον ηρωισμό του ανδρός, απέδειξε ωστόσο την έλλειψη πρότασης από τη φιλελεύθερη Δεξιά. Έδειξε γιατί οι ακροδεξιοί και άλλοι αγνώστου ιδεολογίας οι οποίοι εμφανίζονται ως αντισυστημικοί (Φειδίας - Οδυσσέας Μιχαηλίδης) έχουν προοπτική ανάμεσα στις μάζες, αφού οι φιλελεύθεροι δεξιοί επέλεξαν να κινούνται στη θάλασσα της απλοϊκότητας της ακροδεξιάς, αποφεύγοντας να αρθούν στο ύψος της πολυπλοκότητας των πραγματικών μας προβλημάτων.
Η πολιτική της καθαρής πρότασης
Η άκρα δεξιά, μέσα από τον απλοϊκό τρόπο που προσλαμβάνει τα θέματα προσφέρει τρία καθαρά μηνύματα: «ασφάλεια», «έλεγχος», «ταυτότητα». Η κεντροδεξιά συχνά απαντά με τεχνικούς δείκτες. Στις χώρες όπου το Κέντρο δεν έδωσε πειστικό κοινωνικό συμβόλαιο -π.χ. δίκαιη κλιματική/ενεργειακή μετάβαση, τάξη, ασφάλεια και δικαιώματα χωρίς ξενοφοβία, βιομηχανική πολιτική με τοπικά οφέλη- έχασε έδαφος. Αντίθετα, όπως έγραψε η Le Monde, όταν υπάρχει καθαρό αντι-ακροδεξιό πλαίσιο συμμαχιών και στίγμα πολιτικής όπως έγινε στις γαλλικές βουλευτικές εκλογές του 2024, η δυναμική ανακόπτεται.
Τι θα έμοιαζε με «στέρεο αφήγημα» σήμερα;
1. Κοινωνικό συμβόλαιο για τη μεσαία τάξη: φοροελάφρυνση με ανταλλάγματα (επανεκπαίδευση, στήριξη στέγης/ενέργειας).
2. Ασφάλεια με κράτος δικαίου: φύλαξη συνόρων και νόμιμες οδοί, ταχεία εξέταση ασύλου, αυστηρότητα στους διακινητές, επένδυση στην ένταξη όπου υπάρχει παραμονή.
3. Δίκαιη κλιματική μετάβαση: αντιστάθμιση κόστους για ευάλωτους, τοπικές πράσινες αλυσίδες αξίας, όχι μόνο επιδοτήσεις αυτοκινήτου.
4. Βιομηχανική πολιτική «Made in Europe»: προμήθειες/καινοτομία σε στρατηγικούς τομείς (ενέργεια, άμυνα, μικροηλεκτρονική) με εγγυήσεις απασχόλησης στις περιφέρειες.
5. Ευρωπαϊκή κυριαρχία χωρίς ελιτισμό: να εξηγηθεί γιατί η ΕΕ έχει χειροπιαστά οφέλη ανά πόλη/κλάδο, όχι με αφηρημένα «αφήστε το σε μας».
6. Κομματική ανανέωση: λιγότερος συγκεντρωτισμός, περισσότεροι χώροι συμμετοχής, στοχευμένες μεσαίες γενιές, αξιοποίηση δημάρχων/περιφερειαρχών ως φορείς αφήγησης.
Η τραγική Κύπρος
Σήμερα στην Ευρώπη και αναγκαστικά και στην Κύπρο οι προκλήσεις είναι πολλές και η ανάγκη αντιμετώπισής τους είναι επιβεβλημένη, σε διαφορετική περίπτωση η Ευρώπη αλλά και ο υπόλοιπος κόσμος κινδυνεύει να επιστρέψει στην Εποχή των Άκρων όπως έγραψε στο ομώνυμο βιβλίο του ο Έρικ Χόσμπαουμ περιγράφοντας την τραγική ιστορία του 20ού αιώνα. Ο 21ος αιώνας δεν μπορεί να είναι ένας ακόμα αιματηρός αιώνας και κυρίως ένα νέο εκκολαπτήριο δικτατόρων.
Η άκρα δεξιά κερδίζει όταν οι αντίπαλοί της δεν λένε μια καθαρή ιστορία για ασφάλεια και ευκαιρίες μέσα στην Ευρώπη του 2025. Εκεί όπου το Κέντρο μιλά απλά, δίκαια και με σχέδιο -και χτίζει συμμαχίες με αρχές- η δυναμική της άκρας δεξιάς και των διαφόρων εθνοσωτήρων μπορεί να ανακοπεί. Στην Κύπρο ο ορθολογισμός και η καθαρή πολιτική είναι άμεση ανάγκη να επανέλθει μέσα από τις επόμενες εκλογικές αναμετρήσεις. Το αφήγημα της φιλελεύθερης παράταξης θα πρέπει να επικεντρωθεί στα πραγματικά προβλήματα που είναι η επίλυση του Κυπριακού, η οικονομική ανάπτυξη με κοινωνική δικαιοσύνη, η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, η στήριξη των νέων ανθρώπων για να μείνουν στον τόπο τους. Τα προβλήματα αυτά δεν μπορούν να λυθούν από μια κυβέρνηση κουμπάρων του Νίκου Χριστοδουλίδη, δεν θα λυθούν μέσα από την αντιπαράθεση Αννίτας - Αβέρωφ - Φαίδωνα για το ποιος θα γίνει Πρόεδρος το 2028, η φιλελεύθερη Δεξιά στην Κύπρο δεν θα μπορέσει να επιβιώσει μέσα από πράξεις πολιτικής αριθμητικής, του στυλ ΔΗΣΥ - ΔΗΚΟ - ΔΗΠΑ μπορούν να κτυπήσουν, μέσα από μια συμμαχία, τον λαϊκισμό. Θα πρέπει να προηγηθεί το όραμα, είναι επιβεβλημένο οι ιδέες να γίνουν πρακτικές προτάσεις. Θα πρέπει να προταχθεί επιτέλους η πολιτική και μετά να ακολουθήσουν τα ονόματα των πολιτικών.
