Αλήθεια, πόσο ειλικρινείς είμαστε όταν κρίνουμε, κατακρίνουμε, υποστηρίζουμε, καταδικάζουμε μια άποψη, μια ενέργεια, ένα βιβλίο, ένα καλλιτεχνικό δημιούργημα; Στεκόμαστε σε θέση αρχής, που ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις, ή προσαρμόζουμε την άποψή μας ανάλογα με την περίπτωση;
Καταθέτω τη γνώμη μου για το βιβλίο «Στες Πέτρες», που με κρατική χορηγία εκδόθηκε και εκτέθηκε στο κυπριακό περίπτερο, με το οποίο εκπροσωπείτο επισήμως η Κυπριακή Δημοκρατία, στη 19η Διεθνή Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής 2025, στη Βενετία. Παρακολουθώντας όσα ειπώθηκαν ή γράφτηκαν και τον σάλο που ξεσηκώθηκε, διαπιστώνω ότι αναδεικνύεται ξανά και επαναβεβαιώνεται το γεγονός ότι επικρατεί στον τόπο μας μία ιδιαίτερα ανησυχητική περιρρέουσα και ακραία τοξικότητα, που δεν επιτρέπει ελεύθερη και γόνιμη συζήτηση για οποιοδήποτε θέμα. Τούτο, κατ’ επέκταση, καταδεικνύει την υποκρισία που χαρακτηρίζει τον πολιτικό/κομματικό και όχι μόνο λόγο. Στοιχείο όχι άσχετο με το κλίμα απαξίωσης των θεσμών, ουδετεροποίησης του πολίτη, που εκδηλώνεται με την αποχή από τα πολιτικά δρώμενα. Σε τέτοιο κλίμα, καθώς η Ιστορία διδάσκει, ευδοκιμούν ο λαϊκισμός και τα άκρα.
Εν αρχή ας ξεκαθαρίσουμε το αδιαμφισβήτητο και σαφές: Σε μία Δημοκρατία κάθε άτομο, οργανωμένη ομάδα, επαγγελματικός ή άλλος φορέας έχουν το αναφαίρετο δικαίωμα να διατυπώνουν ελεύθερα την άποψή τους, όσο ακραία, ανατρεπτική ή προκλητική κι αν είναι. Στην περίπτωση ενός λογοτέχνη, ερευνητή-συγγραφέα, πνευματικού δημιουργού, το δικαίωμα τούτο καθίσταται ακόμη πιο αναγκαίο, διότι μόνον έτσι προωθούνται αλλαγές και προοδεύει μία κοινωνία. Κατά συνέπεια η Πολιτεία όχι μόνο πρέπει να ενθαρρύνει αλλά και να στηρίζει ποικιλοτρόπως τέτοιες προσπάθειες. Υπάρχει, όμως, μία ουσιώδης ειδοποιός διαφορά, όταν ένα βιβλίο, για παράδειγμα, όπως το υπό αναφορά, εκδίδεται με χρήματα του κράτους, για να το εκπροσωπήσει σε ένα διεθνές φόρουμ, αλλά σ’ αυτό υπεισέρχονται σκοπίμως τέτοια πολιτικά στοιχεία (πέραν μάλιστα του θέματος που εξετάζει), τα οποία αντιστρατεύονται, ανατρέπουν και αποδομούν την επίσημη πολιτική του. Όσο σαφές είναι ότι ο καθείς διατηρεί το δικαίωμα να εκφράζεται ελεύθερα, σαφέστερο και αδιαπραγμάτευτο είναι ότι την επίσημη πολιτική ενός κράτους την εκφράζει αυτό και ουδείς άλλος.
Τα πράγματα γίνονται ακόμη πιο σοβαρά και περίπλοκα όταν το κράτος αυτό δεν κείται κάπου στο κέντρο της Ευρώπης, δεν κατέχεται από ξένη χώρα, δεν απειλείται η ύπαρξή του, οπότε υπάρχει η πολυτέλεια για συζήτηση και προβληματισμό, αν θα ονοματίζεις την εισβολή «πολιτική σύρραξη» (sic), να εξισώνεις το νόμιμο με το παράνομο, μιλώντας για «θκυο πλευρές (της μιας που εν τυπικά αναγνωρισμένης, ενώ η άλλη όι». Όταν «η άλλη πλευρά» είναι με βούλα ευρωπαϊκού δικαστηρίου «υποτελής στην Τουρκία διοίκηση». Οι συγγραφείς του βιβλίου, όσο κι αν αυτό με προβληματίζει και με λυπεί, αναγνωρίζω ότι έχουν το δικαίωμα, αν αυτό πιστεύουν, να το γράφουν και να το διαλαλούν, όπου επιθυμούν. Δεν είναι, όμως, επιτρεπτό και ανεχτό να διακηρύττουν αυτές τις απόψεις με δημόσιο χρήμα, με έγκριση (άρα και σύμφωνη γνώμη) κρατικού φορέα και επιστημονικού συλλόγου, από επίσημο χώρο (περίπτερο της ΚΔ), σε διεθνές ακροατήριο, που λογικότατα θα τις εκλάβει ως επίσημες, αντιπροσωπευτικές, καθολικές τού κράτους που τις επιχορηγεί.
Διαφωνούμε, επομένως, πλήρως, με την άποψη που διατυπώνουν οι δημιουργοί του βιβλίου ότι αυτό «όπως τζαι η συμμετοχή σε διεθνείς εκθέσεις εν έσει σκοπό τζαι εν πρέπει να αντιπροσωπέφκει τις απόψεις του κυπριακού κράτους τζαι του υφυπουργείου. Οι απόψεις που εκφράζουνται αντιπροσωπέφκουν αποκλειστικά τζαι μόνο την άποψη των συγγραφέων. Επειδή χρηματοδοτείται που το κράτος, εν σημαίνει ότι πρέπει να ευθυγραμμίζεται με τη γλώσσα τζαι τα αφηγήματά του». Πέστε μας ειλικρινά, αγαπητοί/τές, ποιο-ποια κράτη έχετε υπόψη σας, που χορηγούν γενναιόδωρα συγγραφείς, καλλιτέχνες και παντός είδους κήρυκες, για να αποδομούν διεθνώς και με επίσημη στήριξη το δικό τους διακηρυγμένο πολιτικό-ιδεολογικό αφήγημα. Αυτό, με συγχωρείτε, μαζοχισμός λέγεται, όχι πράξη ελεύθερης έκφρασης.
«Taşlara | Στες πέτρες | To the stones. Εδώκαμέν σας την αναπνοή μας τζαι εψιθυρίσετέ την πίσω στο χώμα».
Φρόντισα, προτού συμπληρώσω το παρόν, να διαμορφώσω ιδίαν άποψη για το βιβλίο και να μην βασιστώ σε αποσπασματική ενημέρωση από δημοσιεύματα. Στις 160 σελίδες του, κεντρικό θέμα δεν είναι βέβαια το Κυπριακό, ούτε η Γλώσσα, αλλά η Σαλαμιού της Πάφου, «ένα χωρκό γεμάτο ξερολιθκιές». Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα, επιστημονική εργασία που, σύμφωνα και με την επιτροπή που το επέλεξε, «επαναφέρει στο προσκήνιο παραγνωρισμένες χειρωνακτικές πρακτικές δόμησης, επαναδιεκδικώντας τη γνώση αρχέγονων τρόπων διαχείρισης των φυσικών πόρων». Η εργασία γράφτηκε στα Αγγλικά, όμως (και εδώ παίρνει άλλη διάσταση το θέμα), οι συντελεστές δηλώνουν ότι «αποφάσισαν να μεταφραστούν τα κείμενα στα Ελληνοκυπριακά (sic) τζαι στα Τουρκοκυπριακά (sic), τζαι όι στην κοινή Ελληνική ή Τουρκική». Αυτή η αναφορά, όπως και οι λέξεις και φράσεις που επιλεγμένα και σκόπιμα, κατά τη γνώμη μου, παρεισφρέουν στο βιβλίο, εκπέμπουν συγκεκριμένα πολιτικά μηνύματα, που δημιουργούν και το πρόβλημα. Δεν ξέρω, για παράδειγμα, τι σημαίνει «Ελληνοκυπριακά» και «Τουρκοκυπριακά» ως όροι, ούτε αν υπάρχουν ως τέτοιοι. Προφανώς οι συντελεστές συνειδητά απέφυγαν το καθιερωμένο «στην κυπριακή διάλεκτο», που είναι συνδεδεμένη με την ελληνική γλώσσα, δεν είναι ανεξάρτητη από αυτήν, για την οποία αισθανόμαστε προνομιούχοι και υπερήφανοι ως Έλληνες, αφού διασώζει γραπτώς (χαμαί) και προφορικώς (διπλά σύμφωνα) στοιχεία από τη γλώσσα του… παππού Ομήρου.
Αναφορικά με την ποιότητα της συγκεκριμένης μορφής της κυπριακής διαλέκτου από την ομάδα συγγραφέων-εκδοτών του βιβλίου, επειδή δεν διεκδικώ ειδικότητα, δανείζομαι το χαρακτηριστικό σχόλιο ενός, κατά γενική παραδοχή, επαΐοντος, του δόκτορος Κωνσταντίνου Γιαγκουλλή, ο οποίος έγραψε: «Παραχαραγμένα λλίον ή πολλά τσ̆αι όσα μάς σιρβίρουν ως Ιστορίαν, παραχαραγμένη τσ̆αι μισοκκέρτισσα τσ̆' η κυπριακή τους διάλεχτος!».
Αν, εξάλλου, όπως υπάρχει ισχυρισμός από μέλος της ομάδας, αποσπάσματα του βιβλίου δεν μεταφράστηκαν σωστά από την Αγγλική στα περίεργα «Ελληνοτουρκικά», ας βγουν να το πουν και να εξηγήσουν αν υιοθετούν, πολιτικά πια, αυτό που οι λέξεις και φράσεις λένε και υποδηλώνουν.
Επειδή, επίσης, σε μεγάλο βαθμό πολλά πυρά έχουν στοχευθεί αδίκως σε ένα μόνο πρόσωπο, τη Σεβίνα Φλωρίδου, επιβάλλεται να μιλήσουν τόσο οι συνεργάτες της όσο και τα μέλη τής οκταμελούς επιτροπής, στελέχη του Υφυπουργείου Πολιτισμού και του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, που είναι: Λούλη Μιχαηλίδου, Πέτρος Δυμιώτης, Άλκης Δίκαιος, Παύλος Φεραίος, Φάνος Κυριακίδης, Γιάννης Αγησιλάου, Ελεωνόρα Αντωνιάδου και Ανδρέας Παπαλλάς. Μαζί με τη Φλωρίδου αναφέρονται οι: Νίκολα Μητροπούλου, Αντώνης Χατζηκυριάκου, Clara Zinecker, Ααρών Γκατ, Fisherwomxn (Μύριαμ Γκατ, Ιουλίτα Τουμαζή, Σέτα Αστραίου-Καρύδη), σε συνεργασία με τους τεχνίτες της TERRACT Σαλαμιού. Επειδή πολύ προβλήθηκε και η κατηγορία για λογοκρισία, ανακοίνωση του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Κύπρου που καλεί το Υφυπουργείο Πολιτισμού και την επιμελητική ομάδα «σε άμεσο και εποικοδομητικό διάλογο με στόχο την από κοινού διαμόρφωση των αναγκαίων τροποποιήσεων στην έκδοση», αβίαστα σκέφτηκα το κατά Ματθαίον «και έσται η εσχάτη πλάνη χείρων της πρώτης». Αυτό κι αν συνιστά λογοκρισία!
Ελευθερία λόγου και έκφρασης ή επιλεκτική ευαισθησία, δηλαδή υποκρισία;
Για να αποδείξω τώρα τον ισχυρισμό μου ότι, και σε αυτή την περίπτωση, οι αντιδράσεις εμφανίζονται επιλεκτικά, δεν υπερασπίζονται την ελευθερία λόγου και έκφρασης ως καθολική αρχή αλλά υποδηλούν πολιτική υποκρισία, θα επιστρατεύσω συγκεκριμένα παραδείγματα:
• Παράδειγμα πρώτον, η περίπτωση του εκπαιδευτικού-ζωγράφου Γιώργου Γαβριήλ, ο οποίος ξεσήκωσε θύελλα διαμαρτυριών και οργή, με πίνακες που εμφάνιζαν σκύλο να κατουρά (sic) στο πόδι του Αρχιεπισκόπου Κύπρου, ενδεδυμένου με τα επίσημα άμφια, τον Ιησού Χριστό γυμνό πάνω σε μοτοσυκλέτα και με κασκόλ ποδοσφαιρικής ομάδας αντίπαλης της «Ομόνοιας», άλλον σκύλο να ουρεί στον Γεώργιο Γρίβα, έναν ιερέα να θυμιατίζει με καπνογόνο. Επρόκειτο, κατά τη γνώμη μου, για κάκιστης ποιότητας και γούστου ζωγραφικά έργα, που δεν άξιζαν καμία προσοχή και κανέναν σχολιασμό. Ο καλλιτέχνης, όμως, είχε δικαίωμα έτσι να τα εμπνευστεί και έτσι να τα παρουσιάσει. Χωρίς τον θόρυβο που ξεσηκώθηκε, η κοινωνία η ίδια θα τα αγνοούσε, πιστεύω, και θα τα περιφρονούσε, όπως συμβαίνει με κάθε ανοησία και κακογουστιά (κιτς). Αντ’ αυτού, εκδηλώθηκαν έντονες αντιδράσεις κυρίως από τον χώρο του ΔΗΣΥ, της Εκκλησίας, συντηρητικών ατόμων και θεσμών, ακόμη και από ανοικτόμυαλους, υποτίθεται, πνευματικούς δημιουργούς, που θα έπρεπε να επιδεικνύουν ανοχή και να υπερασπίζονται το δικαίωμα κάποιου που εκφράζεται καλλιτεχνικά ή με όποια μορφή τέχνης, έστω και αν ενοχλεί και ανατρέπει το «πολιτικώς ή κοινωνικώς ορθό». Οι οργίλες αντιδράσεις ζητούσαν την κεφαλήν τού καλλιτέχνη επί πίνακι, τα έργα του να οδηγηθούν στην πυράν, αξιώνοντας παράλληλα να απολυθεί ο Γαβριήλ από την εργασία του, για να μην συνεχίσει «να προκαλεί με τρόπο βάναυσο και να επιμολύνει τους μαθητές του».
Ανάχωμα στις αντιδράσεις στάθηκε το ΑΚΕΛ (ειρήσθω ο υπό αναφοράν εκπαιδευτικός σπούδασε στη Σοβιετική Ένωση και ανήκει στην αριστερά), που μίλησε για «κραυγαλέα υποκρισία της συναγερμικής παράταξης, η οποία κατά καιρούς ενδύεται τον φιλελευθερισμό». Εν προκειμένω, διερωτάται ευλόγως κάποιος ποια θα ήταν η αντίδραση του ΑΚΕΛ αν ένας άλλος εκπαιδευτικός-καλλιτέχνης παρουσίαζε σκύλο να κατουρά στο πρόσωπο του αείμνηστου Δημήτρη Χριστόφια ή αν εμφάνιζε τον Εζεκία γυμνό σε μια μοτοσυκλέτα; Θα έλεγε τα ίδια; Σε αυτή την περίπτωση, η αντίδραση του ΔΗΣΥ και των άλλων θα ήταν η ίδια;
• Παράδειγμα δεύτερον, η περίπτωση του σκιτσογράφου-γελοιογράφου της εφημερίδας «Ο Φιλελεύθερος» με υπογραφή Πιν, Πέτρου Παπαπέτρου, ο οποίος είχε σε παλαιότερο χρόνο στοχεύσει με ένα σκίτσο (γελοιογραφία) την πολιτική στάση και τις απόψεις που δημόσια και με τόλμη εκφράζει ο γνωστός πολιτευτής και συγγραφέας Τάκης Χατζηδημητρίου. Συνάδελφος δημοσιογράφος ανέσυρε (χωρίς να το δηλώσει) από το χρονοντούλαπο το σκίτσο, κατακεραυνώνοντας τον Πιν που τολμά να πλήττει την ακεραιότητα και την αξιοπρέπεια μιας προσωπικότητας με καθολική αναγνώριση. Ακολούθησαν σχόλια, άρθρα, αναλύσεις, πάντα επιλεκτικά, υπέρ ή εναντίον. Προσωπικά, γνωρίζοντας εκ νεότητος τον αγαπητό Τάκη, με θητεία και στη δημοσιογραφία και φανατικό αναγνώστη τού αθηναϊκού Τύπου με τις πανέξυπνες δημιουργίες καταξιωμένων γελοιογράφων που κυριολεκτικά κατακεραυνώνουν τους πολιτικούς, δεν νομίζω ότι ενοχλήθηκε, μάλλον θα χαμογέλασε με το σκίτσο. Τι ζήσαμε, όμως; Οι μεν πρώην κατήγοροι τού Γαβριήλ, προβάλλοντας τώρα την ελευθερία της έκφρασης και της καλλιτεχνικής δημιουργίας, στάθηκαν ανάχωμα στις αντιδράσεις, οι δε τότε υποστηρικτές του και τα σαΐνια του διαδικτύου, με άκρατο υβρεολόγιο, ζητούσαν εδώ και τώρα την κεφαλήν του επί πίνακι, αφού «είναι ένα όνειδος (sic) για τον τόπο», «ένα ηλίθιο (sic) ανθρωπάκι», το δε σκίτσο του έπρεπε οδηγηθεί εις την πυράν!
• Παράδειγμα τρίτον, το βιβλίο «Στες Πέτρες» και όσα σε μορφή ντε ζαβού ξαναζούμε. Κατήγοροι οι αποκαλούμενοι από τους αντιθέτους «αμετανόητοι διχοτομιστές και οπαδοί της μη λύσης». Υποστηρικτές οι αποκαλούμενοι «οπαδοί της όποιας λύσης, οι συμβιβασμένοι με την κατοχή τουρκολάγνοι». Πουθενά το μέτρο, πουθενά συνέπεια λόγων και απόψεων. Διαμορφωμένη μόνο στάση αναλόγως των δικών μας πιστεύω, προς εξυπηρέτηση ιδεολογικής ή κομματικής σκοπιμότητας. Και πάλι λογικά διερωτάται κάποιος ποια, εν προκειμένω, θα ήταν η στάση, ας πούμε, του ΑΚΕΛ και των υποστηρικτών του, αν ένα βιβλίο, επιχορηγημένο από το κράτος, εμφανιζόταν σε επίσημο διεθνές βήμα, προβάλλοντας, ας πούμε, την άποψη ότι η ΔΔΟ είναι μία προδοτική επιλογή, όπως και όσοι την υποστηρίζουν; Θα μιλούσαν και πάλι για «ανεπίτρεπτη κι επικίνδυνη λογοκρισία και σκοταδισμό» ή θα ζητούσαν εδώ και τώρα απόσυρσή του και απόδοση ευθυνών στην κυβέρνηση που το επιχορήγησε;
Καλά, μόνο ο ΔΗΣΥ και το ΑΚΕΛ; Οι άλλοι;
Η αναφορά χάριν παραδείγματος στα δύο «μεγάλα» κόμματα δεν εξαιρεί από τον κανόνα τα υπόλοιπα, αφού και εκείνα -όπως και άλλοι οργανωμένοι φορείς και άτομα- με τον ίδιο τρόπο και την ίδια λογική σκέφτονται και ενεργούν. Όλοι, εξάλλου, αυτή την τακτική της επιλεκτικής -κατά περίπτωση- κριτικής πιστεύουν, υιοθετούν, διδάσκουν και επιβάλλουν στα μέλη τους: Τη λεγόμενη εσωτερική πειθαρχία ή αλλιώς «σκάσε και κολύμπα, διαφορετικά…». Θυμηθείτε πώς ο ΔΗΣΥ, ένα κόμμα που διακηρύσσει ότι ανέχεται και ενθαρρύνει(;) την εσωτερική ελευθερία, χειρίστηκε τη διαφορετική άποψη ή τη διαφορετική επιλογή, και πού κατέληξαν οι διαφωνούντες; Πόσες φορές ακούσατε το καθιερωμένο «έθεσεν εαυτόν εκτός κόμματος»; Ο ίδιος, όχι η νομενκλατούρα. Το ΑΚΕΛ ως κομουνιστικό κόμμα δομείται, επιβάλλει και διδάσκει στα μέλη του ότι «αντλεί τη δύναμή του από την ιδεολογική, πολιτική και οργανωτική του συνοχή και τη λειτουργία της εσωκομματικής δημοκρατίας». Με άλλα λόγια, απαιτείται εσωτερική, ελεγχόμενη, συγκεντρωτική δημοκρατία και όχι όπως την αντιλαμβάνεται ο καθείς. Κυρίαρχη επιλογή είναι το κόμμα, όχι το άτομο και η ελεύθερη σκέψη του. Προς τούτο, στελεχώνει με επαγγελματίες που εμφορούνται από την ίδια ιδεολογία κομματική εφημερίδα και κομματικό ραδιοφωνικό σταθμό. Σ’ αυτά προβάλλεται η άποψη του κόμματος, υποβαθμίζεται η αντίθετη άποψη ή δεν προβάλλεται καθόλου.
Αλλά και πέραν των κομμάτων, η Παιδεία, η Εκκλησία, η τυπική κυπριακή οικογένεια πόσο διδάσκει την ανοχή στην αντίθετη άποψη, την κριτική σκέψη, το ανοικτό μυαλό; Με αυτά τα δεδομένα, δεν είναι απολύτως φυσικό που δεν κατορθώνουμε, ως λαός και ως κοινωνία, να διαμορφώνουμε τη σκέψη, την άποψη και τη στάση μας στη βάση αρχών και όχι κατ’ επιλογήν και κατά περίπτωση, δηλαδή υποκριτικά; Και όταν οι αντιδράσεις μας ξεφεύγουν από τη λογική και το μέτρο, δεν είναι φυσικό και αναμενόμενο να ζούμε σε μια επικίνδυνη περιρρέουσα, με τοξικό κλίμα, όπου τα πάντα μηδενίζονται και αποδομούνται; Με αυτά τα δεδομένα, γιατί περιμένουμε την επόμενη δημοσκόπηση ή τις επόμενες εκλογές, για να δούμε το προφανές: Καταφυγή του απογοητευμένου πολίτη σε άλλες, διαφορετικές, εύκολες επιλογές, όπου κυριαρχεί και θριαμβεύει ο λαϊκισμός και τα άκρα;
*Δημοσιογράφου, pcpavlou@gmail.com
