Η ανωνυμία είναι ύπουλη, ιδιαίτερα στις μέρες μας: Δεν αναλαμβάνεις προσωπικά την ευθύνη αυτού που γράφεις, επομένως εύκολα μπαίνεις σε μια χαώδη διαδικασία αβάσιμων αναφορών και ανήθικων λιβελλογραφημάτων.
Από την άλλη, όταν πρόκειται για επιστημονικά ή λογοτεχνικά έργα, υπάρχει και η άποψη ότι η ανωνυμία θα μας απάλλασσε από το 90% της «περιττής» συγγραφής. Ελάχιστοι από όσους θεωρούν τον εαυτό τους επιστήμονα ή λογοτέχνη θα έγραφαν. Γιατί ένα ισχυρό κίνητρο πίσω από το γράψιμο είναι η προσωπική αναγνώριση και η κοινωνική αποδοχή.
Ο Μίλαν Κούντερα πάει πιο βαθιά. Για παράδειγμα, στη λογοτεχνία (αλλά όχι μόνο), θεωρεί ότι η επωνυμία οδηγεί τον αναγνώστη στο να αναζητά «ερμηνείες» των όσων διαβάζει μέσα από την προσωπική ζωή του συγγραφέα. Έτσι, είναι σαν να αποδομεί με τη βία το έργο που διαβάζει, για να φτιάξει με τα υλικά του ένα «σπίτι» που βολεύει τον ίδιο, και που σε καμιά περίπτωση δεν αποδίδει πραγματικά το κείμενο που διαβάζει.
Στη δημόσια ζωή
Η επωνυμία στη δημόσια ζωή είναι αναπόφευκτη. Αυτή όμως μπορεί να έχει δύο όψεις:
(α) Η επωνυμία που συνεπάγεται προσωπική ευθύνη πράξεων, συμπεριφορών, και αποτελεσματικότητας.
(β) Η επωνυμία που συνεπάγεται αλίευση προνομίων και ωφελημάτων κάθε είδους.
Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για δύο είδη, αλλά για τους δύο δίσκους μιας ζυγαριάς. Ανάλογα με το βάθος της δημοκρατίας, την ποιότητα της πολιτικοκοινωνικής κουλτούρας, και την τοποθέτηση στον άξονα «ατομικισμός-συλλογικότητα», τότε η ζυγαριά γέρνει στη μια ή στην άλλη πλευρά.
Για παράδειγμα, σε ένα κράτος με στιβαρούς δημοκρατικούς θεσμούς και αίσθηση δικαίου, όταν προκύπτουν περιστατικά αστοχίας όπως στην περίπτωση της αντιμετώπισης της πυρκαγιάς, τότε θεωρείται αυτονόητη η ανάληψη ευθύνης (άρα η παραίτηση) τουλάχιστον από έναν αρμόδιο υπουργό. Σε κράτη όπου η επωνυμία θέλει τη ζυγαριά να γέρνει προς την πλευρά των προνομίων για τον επώνυμο, τότε έχεις φαινόμενα όπως το της Λουίζας Ζαννέτου «ξέρεις ποια είμαι εγώ;».
Η κότα και το αβγό
Η ερώτηση, φυσικά, του ενός εκατομμυρίου, είναι πώς μετακινείς ένα κράτος από τη β πλευρά της ζυγαριάς στη α.
Θα έλεγε κανείς ότι το κλειδί είναι η ηγεσία: Αν έχεις στην κορυφή του κράτους ανθρώπους με ήθος και δυναμική προσφοράς, τότε σταδιακά αυτοί «διδάσκουν» το σύνολο της Πολιτείας και της κοινωνίας, και επιβάλλουν τους κανόνες δικαίου και αποτελεσματικότητας.
Η αντίρρηση είναι ότι τις ηγεσίες τις εκλέγουν οι κοινωνίες· οι οποίες πιο εύκολα εντυπωσιάζονται από τον ήχο που παράγει ένας άδειος τενεκές, παρά από τον ταπεινό ήχο ενός γεμάτου αμφορέα.
Άρα, από πού ξεκινά κανείς; Η σχέση είναι αμφίδρομη και η αλληλεπίδραση ηγεσίας και κοινωνίας πολύπλοκη. Μια κοινωνία εθισμένη στην αδιέξοδη γκρίνια και στη στείρα εκτόνωση της διαμαρτυρίας της, ακόμη κι αν «κατά λάθος» ψηφίσει έναν ικανό και ενάρετο Πρόεδρο, είναι αμφίβολο αν θα τον στηρίξει. Π.χ. όταν θα λέει δυσάρεστες αλήθειες, όταν θα ακολουθεί μη δημοφιλείς πολιτικές εκσυγχρονισμού, ή όταν τα φορτηγά λάσπης του πολιτικού συστήματος θα ξεφορτώνουν στην πλάτη του.
Όποιος ισχυριστεί ότι έχει την απάντηση στο ερώτημα «τι προηγείται, η κότα ή το αβγό», μάλλον δεν είναι ειλικρινής.
Το μέσον της πυραμίδας
Η απάντηση στο ερώτημα δεν είναι εύκολη. Μπορεί όμως να βρίσκεται κάπου στην περιοχή ανάμεσα στην κοινωνία και την ηγεσία: Εκεί όπου υπάρχουν άνθρωποι και θεσμοί συνδεδεμένοι με ένα είδος εξουσίας.
Μιλάμε για τους ελεγκτικούς και περιοριστικούς της αυθαιρεσίας θεσμούς. Εδώ μέσα θα μπορούσαν να ενταχθούν από κόμματα και ανεξάρτητους θεσμούς, μέχρι επιτροπές της Βουλής, διαμορφωτές της κοινής γνώμης και πανεπιστημιακοί-διανοούμενοι.
Δεν αποτελούν συμπαγές τμήμα της πυραμίδας. Κάτω από προϋποθέσεις, όμως, μπορούν να πιέζουν και να ελέγχουν ο ένας τον άλλο, για περισσότερη θετική ατζέντα, πρωτοβουλίες, εκσυγχρονιστικά μέτρα και συνθήκες ευνοϊκές στην πρόοδο. Εξάλλου, αυτοί είναι που έχουν δίπλα τους – αν και όσο το θέλουν – τη δυναμική των ευρωπαϊκών θεσμών. Στο κάτω-κάτω, τα σημαντικότερα θετικά νομοθετήματα, θεσμοί και εκσυγχρονιστικά βήματα στην Κύπρο, χάρη στην ΕΕ έχουν γίνει, όσο κι αν προτιμούμε να αποφεύγουμε να το σκεφτόμαστε – και προπάντων να το λέμε.
Είναι επαρκής συνθήκη αυτή η μέση της πυραμίδας; Όχι. Ούτε από μόνη της μπορεί να δώσει απαντήσεις, αν δεν αποκτήσει τουλάχιστον συνείδηση του ρόλου της. Υπάρχει όμως άλλη ορατή και εφικτή λύση;
Παραδείγματα
Μια μικρή ομάδα ανθρώπων – κυρίως βουλευτές αλλά όχι μόνο – με σύμμαχο ευρωπαϊκές γνωματεύσεις και οδηγίες, πέτυχαν να μπει στις ράγιες ο θεσμικός διαχωρισμός των δύο ρόλων της Γενικής Εισαγγελίας. Πριν από δέκα χρόνια δεν έμπαινε καν τέτοιο θέμα. Τώρα έγινε!
Εξάλλου, τα τελευταία χρόνια η έκρηξη στην επικοινωνία και στην πληροφόρηση έχει καταργήσει σε μεγάλο βαθμό τα «σύνορα» ανάμεσα στους διάφορους φορείς της ενδιάμεσης «τάξης» της πυραμίδας: Βουλευτές συνεργάζονται με ανεξάρτητους θεσμούς, διαμορφωτές της κοινής γνώμης με πανεπιστημιακούς και ερευνητές, συχνά όλοι αυτοί μεταξύ τους.
Με παρόμοιο τρόπο, δεν είμαστε μακριά από το να γίνει κάτι οργανωμένο σε μια σειρά από άλλα ζητήματα:
• Ήδη, πολλοί πανεπιστημιακοί έχουν επισημάνει τα τελευταία δύο-τρία χρόνια το μεγάλο έλλειμμα ελέγχου και ισορροπιών στο κυπριακό πολιτειακό οικοδόμημα, από το 1964 και μετά. Αυτό που πριν από δέκα χρόνια ήταν αντικείμενο ενασχόλησης των «περιθωριακών», σήμερα είναι αντικείμενο της επιστήμης και της διανόησης. Δεν χρειάζεται πια παρά ένα μικρό «σπρώξιμο» για να γίνει οργανωμένη θεσμική παρέμβαση η απαίτηση να καθιερωθούν ή να ενισχυθούν θεσμοί που να επιβάλλουν τον περιορισμό των υπερεξουσιών της Προεδρίας. Μέσα από τη δημιουργία ή την ενίσχυση άλλων θεσμών ελέγχου και ισορροπίας (από την Ελεγκτική Υπηρεσία νέου τύπου, μέχρι την πραγματική ανεξαρτητοποίηση της Αρχής κατά της Διαφθοράς, ή άλλες υπηρεσίες).
• Βιώνουμε ήδη το τέλος της κλασικής επικοινωνιολογίας. Οι εταιρείες δημοσκοπήσεων και οι εταιρείες διαμόρφωσης δημόσιας εικόνας μοιραία χάνουν έδαφος. Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης και ο καταιγισμός της πληροφορίας περιορίζουν δραστικά τα περιθώρια ουσιώδους παρέμβασης στην εικόνα πολιτικών προσώπων. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η ορατότητα είναι πιο καθαρή, και οι ενδιάμεσοι της πυραμίδας αποκτούν πολύ σημαντικότερο λόγο και ρόλο στον κόσμο των διαμορφωτών της κοινής γνώμης. Έτσι, εφόσον συνειδητοποιήσουν την ενίσχυση του ρόλου τους, αυτοί οι διαμορφωτές μπορούν να επηρεάσουν καθοριστικά τα πράγματα. Για παράδειγμα, ένας πανεπιστημιακός σήμερα, ή ένας επικεφαλής ανεξάρτητου θεσμού, μπορούν να επηρεάσουν σήμερα πολύ περισσότερο τα πράγματα από ό,τι πριν δέκα χρόνια.
• Η αντίληψη ότι ο τρόπος λειτουργίας του κράτους μας είναι αναποτελεσματικός έως αδιέξοδος έχει ήδη στεριώσει. Όχι μόνο ανάμεσα στους πολίτες, αλλά και ανάμεσα σε ειδικούς. Πριν από δέκα χρόνια, θέμα ριζικής αλλαγής του Συντάγματος έθεταν μόνο κάποιοι «περιθωριακοί». Σήμερα, είναι περίπου κοινός τόπος η ανάγκη της, χωρίς το θέμα να συνδέεται με τη λύση ή μη του Κυπριακού. Χωρίς άδεια και εξουσιοδότηση από οποιαδήποτε από τις τρεις εξουσίες, δεν είναι ανέφικτο πια μια ομάδα συνταγματολόγων να ετοιμάσει πρόταση για νέο Σύνταγμα στα πρότυπα του κράτους δικαίου! Και να αρχίσει πια μια σοβαρή συζήτηση (π.χ. σε επιτροπές της Βουλής και στη συνέχεια δημόσια), που να «επιβάλει» την προώθηση υλοποίησής του.
Αυτά δεν λύνουν ολοκληρωτικά τα προβλήματα. Αλλά, αν περιμένουμε μέχρι οι από πάνω να αποκτήσουν φώτιση, εντιμότητα και ορθολογισμό, και εμείς οι πολίτες πολιτική ωριμότητα, θα περιμένουμε για πολύ ακόμη.
Το καλάθι
• …με τους εμπρηστές (1): Όσο ευγενικά ή ήπια και να το πούμε, η διαχείριση της πυρκαγιάς είναι γεμάτη κενά, και η εικόνα Προέδρου και υπουργών το επιβεβαιώνει τραγικά. Μήπως όμως κι εμείς ως κοινωνία πήγαμε λίγο πίσω; Είναι πάμπολλοι στα ΜΚΔ που μιλούν, όχι άδικα, για «Μαρί επί δέκα». Αν όμως τολμούσαν εκατό πολίτες να μιμηθούν τους «αγανακτισμένους» του 2011, ένα «ππα» από τον Βίκτωρα Παπαδόπουλο θα τους έστελνε σπίτι τους…
• …με τους εμπρηστές (2): Η εξαγγελία αποζημιώσεων για τους πληγέντες από την πυρκαγιά είναι ορθή. Η σπουδή, όμως, και η προσπάθεια υπερπροβολής της θυμίζει το «κάψε με και βάλε μου λάδι». Ανάλογη προσπάθεια αποπροσανατολισμού από τα τραγικά κενά και παραλείψεις είναι και η διασπορά των «πληροφοριών» για εμπρησμό. Σε λίγο θα αρχίσουν να διασπείρουν και τα συνωμοσιολογικά, ότι τη φωτιά έβαλαν Τούρκοι πράκτορες ή μετανάστες…
• …με τους εμπρηστές (3): Μ’ αυτά και μ’ αυτά, η πυρκαγιά μας αποπροσανατόλισε και από τον εμπρηστή του αιώνα, τον Μπενιαμίν Νετανιάχου. Η γενοκτονία, εκτός από τη δολοφονία και τη συστηματική λιμοκτονία, χρησιμοποιεί και άλλες βάρβαρες μεθόδους. Το τελευταίο που μάθαμε από Βρετανό χειρουργό: Ισραηλινοί στρατιώτες στήνουν Παλαιστινίους εφήβους στον τοίχο και τους πυροβολούν στα γεννητικά όργανα. Χασάπης με βούλα!
