Η παχυσαρκία δεν είναι πλέον ένα μακρινό πρόβλημα που αφορά λίγες μόνο χώρες. Στην Ευρώπη σήμερα, σχεδόν έξι στους δέκα ενήλικες ζουν με υπερβάλλον βάρος ή παχυσαρκία, ενώ οι προβλέψεις δείχνουν ότι μέχρι το 2050, το ζήτημα θα επηρεάζει πάνω από το μισό ενήλικο πληθυσμό του πλανήτη. Πολύ σημαντικές είναι και οι προκλήσεις που προκύπτουν, καθώς το επιπλέον βάρος αυξάνει σημαντικά τα ποσοστά σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2, υπέρτασης, καρδιαγγειακών νοσημάτων και άλλων χρόνιων παθήσεων, αλλά και το κόστος υγείας και την απώλεια παραγωγικότητας.
Απέναντι σε αυτά τα δεδομένα, η Ευρωπαϊκή Ένωση χρηματοδοτεί ένα νέο «σύμπλεγμα» έργων με την ονομασία OBEClust (European Cluster of Obesity Research Projects). Το OBEClust φέρνει μαζί εννέα μεγάλες, διεπιστημονικές ερευνητικές κοινοπραξίες που δραστηριοποιούνται σε 28 χώρες, με συνολικό προϋπολογισμό περίπου 80 εκατομμυρίων ευρώ. Ο στόχος είναι απλός αλλά φιλόδοξος: να ξεφύγουμε από μεμονωμένες μελέτες και να δημιουργήσουμε μια συντονισμένη ευρωπαϊκή προσπάθεια για την πρόληψη της παχυσαρκίας, τη βελτίωση της αντιμετώπισης και τη διαμόρφωση υγιέστερων συνθηκών για όλους.
Τα εννέα αυτά έργα προσεγγίζουν την παχυσαρκία από διαφορετικές οπτικές. Κάποια εστιάζουν στην παιδική παχυσαρκία και στις παρεμβάσεις σε επίπεδο οικογένειας, άλλα μελετούν πώς το περιβάλλον στο οποίο ζούμε, οι συνθήκες εργασίας και οι κοινωνικοί παράγοντες επηρεάζουν το σωματικό βάρος. Πολλά ενσωματώνουν προηγμένες “-omics” τεχνολογίες (γενετική, μεταβολομική, μικροβίωμα) με ψηφιακά εργαλεία και τεχνητή νοημοσύνη, ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα γιατί κάποια άτομα παίρνουν ευκολότερα βάρος από άλλα και πώς μπορούμε να σχεδιάσουμε πιο εξατομικευμένες στρατηγικές πρόληψης. Μαζί, δημιουργούν ένα «οικοσύστημα» καινοτομίας που στοχεύει να παράξει πρακτικές, τεκμηριωμένες λύσεις για κλινικούς ιατρούς, υπεύθυνους πολιτικής, σχολεία, δήμους και εργοδότες.
BETTER4U: στοχευμένη πρόληψη με κυπριακή συμμετοχή
Ένα από αυτά τα εννέα εμβληματικά έργα είναι το BETTER4U, στο οποίο το Πανεπιστήμιο Κύπρου και το Κέντρο Αριστείας biobank.cy συμμετέχουν ως εταίροι. Το BETTER4U αναπτύσσει βιολογικά και συμπεριφορικά προσαρμοσμένες παρεμβάσεις για την πρόληψη της αύξησης βάρους και της παχυσαρκίας. Συνδυάζει πληροφορίες από τα γονίδια, το μικροβίωμα του εντέρου και κοινωνικούς παράγοντες, με λεπτομερή δεδομένα για τη διατροφή, τη σωματική δραστηριότητα και τις καθημερινές συνήθειες, αξιοποιώντας εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης για να σχεδιάσει πιο «προσωποποιημένα» προγράμματα πρόληψης.
Αυτό σημαίνει ότι οι πολίτες στην Κύπρο, θα έχουν την ευκαιρία να συμμετάσχουν στην πρωτοποριακή έρευνα, η οποία δοκιμάζει νέους τρόπους πρόληψης της παχυσαρκίας σε πραγματικές συνθήκες – όχι μόνο σε εργαστήρια, αλλά και σε κλινικές, χώρους εργασίας και κοινότητες.
Ο κομβικός ρόλος του Κέντρου Αριστείας biobank.cy
Βασιζόμενη σε μια υποδομή βιοϊατρικής έρευνας αιχμής, η Bιοτράπεζα του Κέντρου, αποτελεί οργανωμένη συλλογή ιατρικών αρχείων και πληροφοριών που συνοδεύονται από βιολογικό υλικό εθελοντών και εθελοντριών, όπως DNA. Τα δεδομένα και τα δείγματα που συλλέγονται, αρχειοθετούνται και μελετώνται από την επιστημονική ομάδα του Κέντρου, σύμφωνα με τις αυστηρότερες προδιαγραφές του Ευρωπαϊκού Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων.
Στο πεδίο της παχυσαρκίας, αυτό επιτρέπει στους ερευνητές να κατανοήσουν πώς τα γονίδια, το περιβάλλον και η συμπεριφορά αλληλεπιδρούν διαχρονικά για να επηρεάσουν την υγεία και τη νόσο. Επίσης, να ξεπεράσουμε τα απλοϊκά μηνύματα «φάε λιγότερο, κουνήσου περισσότερο» και να εξετάσουμε τους λόγους για τους οποίους κάποιοι άνθρωποι είναι πιο ευάλωτοι από άλλους, ακόμα κι αν ζουν στην ίδια πόλη ή έχουν παρόμοιο τρόπο ζωής.
Συνδέοντας τα δεδομένα του biobank.cy με τις παρεμβάσεις που θα δοκιμαστούν στο BETTER4U, οι ερευνητές του Πανεπιστημίου Κύπρου θα είναι σε θέση να μελετήσουν ποιες στρατηγικές πρόληψης λειτουργούν καλύτερα για διαφορετικές ομάδες του κυπριακού πληθυσμού – για παράδειγμα ανά ηλικία, φύλο, μεταβολικό προφίλ ή γενετικό κίνδυνο.
Ένα ευρωπαϊκό έργο με τοπικό αντίκτυπο
Η συμμετοχή στο OBEClust και στο BETTER4U τοποθετεί την Κύπρο ως ενεργό συνδιαμορφωτή της ευρωπαϊκής απάντησης στην επιδημία της παχυσαρκίας και όχι ως παθητικό αποδέκτη κατευθυντήριων οδηγιών. Για τους Κύπριους πολίτες, αυτό μεταφράζεται σε:
· πρόσβαση σε καινοτόμα προγράμματα τρόπου ζωής και ψηφιακής υγείας, τα οποία αξιολογούνται αυστηρά
· στρατηγικές πρόληψης προσαρμοσμένες στη μεσογειακή καθημερινότητα και τις τοπικές ιδιαιτερότητες, και όχι «αντιγραφή» μοντέλων άλλων χωρών
· ισχυρότερη επιστημονική τεκμηρίωση για τον σχεδιασμό εθνικών πολιτικών στη διατροφή, τη σωματική δραστηριότητα, τον πολεοδομικό σχεδιασμό και την υγεία στην εργασία
Επειδή το BETTER4U είναι ενταγμένο σε ένα ευρύτερο ευρωπαϊκό σύμπλεγμα, τα δεδομένα που θα προκύψουν από την Κύπρο, θα τροφοδοτήσουν κοινές ευρωπαϊκές συστάσεις, ενώ ταυτόχρονα η χώρα μας θα ωφεληθεί από την εμπειρία άλλων κρατών που εργάζονται σε σχολεία, πρωτοβάθμια φροντίδα, δήμους και επαγγελματικές ομάδες υψηλού κινδύνου.
Από τη θεραπεία στην πρόληψη
Τα νέα φάρμακα απώλειας βάρους και η βαριατρική χειρουργική έχουν αλλάξει τις δυνατότητες θεραπείας της παχυσαρκίας για ορισμένους ασθενείς, όμως είναι ακριβά, απαιτούν μακροχρόνια ιατρική παρακολούθηση και δεν αντιμετωπίζουν τις βαθύτερες κοινωνικές και περιβαλλοντικές αιτίες της αύξησης βάρους. Όπως υπογραμμίζει και το σχόλιο στο Nature, η πρόληψη παραμένει η πιο βιώσιμη στρατηγική εάν θέλουμε να μειώσουμε το βάρος της παχυσαρκίας και των επιπλοκών της τις επόμενες δεκαετίες.
Εδώ ακριβώς είναι κρίσιμη η συμβολή έργων όπως το BETTER4U και υποδομών όπως το biobank.cy. Μας επιτρέπουν να:
· εντοπίζουμε άτομα υψηλού κινδύνου νωρίτερα, πριν εκδηλωθούν ο διαβήτης ή τα καρδιαγγειακά νοσήματα
· σχεδιάζουμε πιο στοχευμένα και ρεαλιστικά προγράμματα αλλαγής τρόπου ζωής, αντί για γενικές «συμβουλές για όλους»
· παράγουμε ισχυρά δεδομένα που μπορούν να πείσουν τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να δράσουν στο περιβάλλον τροφίμων, στο μάρκετινγκ και στις ευκαιρίες για σωματική δραστηριότητα
Έκκληση για δράση στην Κύπρο
Η παχυσαρκία δεν είναι μόνο ατομικό πρόβλημα. Είναι μια συστημική πρόκληση που αγγίζει την εκπαίδευση, τον πολεοδομικό σχεδιασμό, το διατροφικό σύστημα, την εργασία και τις υπηρεσίες υγείας. Με τη συμμετοχή στο OBEClust μέσω του BETTER4U, το Πανεπιστήμιο Κύπρου και το Κέντρο Αριστείας biobank.cy συμβάλλουν ώστε η Κύπρος να έχει φωνή στη διαμόρφωση των ευρωπαϊκών λύσεων – και ώστε αυτές οι λύσεις να δοκιμάζονται και να προσαρμόζονται στις δικές μας κοινότητες.
Για το κοινό, η συμμετοχή μπορεί να είναι τόσο απλή όσο η εγγραφή σε μια μελέτη, η ανταπόκριση σε μια πρόσκληση από το biobank.cy ή η στήριξη συγγενών και φίλων που συμμετέχουν σε τέτοια προγράμματα. Για τους φορείς λήψης αποφάσεων, είναι μια ευκαιρία να ευθυγραμμίσουν τις τοπικές πολιτικές με υψηλής ποιότητας ευρωπαϊκά δεδομένα, που λαμβάνουν υπόψη και μικρές χώρες όπως η Κύπρος.
Στην Κύπρο, μέσω του Κέντρου Αριστείας biobank.cy του Πανεπιστημίου Κύπρου, η πιλοτική φάση του προγράμματος BETTER4U βρίσκεται πλέον στο τελικό στάδιο ολοκλήρωσης. Περισσότερες πληροφορίες: https://biobank.cy/portfolio/better4u/.
Αν θέλουμε πραγματικά να «λυγίσουμε» την καμπύλη της παχυσαρκίας και των επιπλοκών της στην Κύπρο, χρειαζόμαστε κάτι περισσότερο από συνθήματα. Χρειαζόμαστε δεδομένα, συνεργασίες και σταθερή, μακροπρόθεσμη δέσμευση. Μέσα από το OBEClust και το BETTER4U, με το biobank.cy στον πυρήνα των ερευνητικών δραστηριοτήτων, η Κύπρος κάνει ένα σημαντικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση.
Το παρόν άρθρο βασίζεται στο επιστημονικό σχόλιο:
Tena-Sempere M, Koutsouris D-D, Dedoussis G, Lakerveld J, Wagner K-H, Tueros I, Froguel P, Bohn T, Oliveira PJ. “OBEClust: joining forces to prevent obesity”. Nature Reviews Endocrinology (2025). Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1038/s41574-025-01212-x
*Γιώτα Βελούδη, BExSc MA MRes PhD
Postdoctoral Fellow | Research Project Officer, EU-funded BETTER4U project
biobank.cy, University of Cyprus
