Τα συστήματα αφερεγγυότητας και οι διαδικασίες αναδιάρθρωσης του χρέους – τόσο για τα φυσικά πρόσωπα όσο και για τις επιχειρήσεις – βρίσκονται στον πυρήνα της προσπάθειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης για ενίσχυση της οικονομικής σταθερότητας, την προστασία της κοινωνικής συνοχής και την ανάκαμψη της επιχειρηματικής δραστηριότητας.
Η πανευρωπαϊκή προσέγγιση για την αφερεγγυότητα βασίζεται στη λογική ότι υγιείς και σύγχρονες διαδικασίες πτώχευσης και αναδιάρθρωσης εξυπηρετούν όχι μόνο τους δανειζόμενους, αλλά ολόκληρη την οικονομία, εφόσον προσφέρουν τη δυνατότητα δεύτερης ευκαιρίας, απελευθέρωση από τον υπερβολικό δανεισμό, και αποτελεσματική επανένταξη στην οικονομική δραστηριότητα.
Η Κύπρος ανήκει στις προβληματικές περιπτώσεις καθώς η πτωχευτική διαδικασία δεν οδηγεί σε ξεκαθάρισμα της πτωχευτικής περιουσίας και οι υποχρεώσεις -όπως δάνεια στο χρηματοπιστωτικό σύστημα- παραμένουν. Αυτή η ανεπάρκεια κρατά τους ανθρώπους πτωχευμένους, ακόμη και αν έχει επέλθει νομικά η αποκατάστασής τους. Πρόκειται για μια άδικη κατάσταση και για τους πιστωτές και για τους οφειλέτες.
Αντίθετα, η κεντρική ιδέα των συστημάτων αφερεγγυότητας δεν είναι απλώς η εκκαθάριση περιουσιακών στοιχείων υπερχρεωμένων ατόμων ή εταιρειών, αλλά ο σχεδιασμός διαδικασιών που στοχεύουν στην εξυγίανση των βιώσιμων οντοτήτων και στην επανεργοποίησή τους στην οικονομία. Η Οδηγία 2019/1023 για την αναδιάρθρωση και την αφερεγγυότητα ζητεί από τα κράτη μέλη την πρόληψη, προβλέπει τη δυνατότητα σε φυσικά ή νομικά πρόσωπα που έχουν πτωχεύσει να απαλλαγούν από όλα τα χρέη τους προς όλους τους πιστωτές μέσω μιας διαδικασίας πτώχευσης. Η Οδηγία επιτρέπει την ολική διαγραφή των χρεών μετά από ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, που μπορεί να είναι 1 ή 3 χρόνια, ανάλογα με την περιουσιακή κατάσταση του οφειλέτη.
Συγκεκριμένα, αν ο οφειλέτης διαθέτει περιουσία που ρευστοποιείται, μπορεί να απαλλαγεί από τα χρέη του σε 1 χρόνο, καταβάλλοντας στους πιστωτές το ποσό των εισοδημάτων του που υπερβαίνει τις εύλογες δαπάνες διαβίωσης. Αν δεν διαθέτει περιουσία ή αυτή είναι μικρής αξίας, η απαλλαγή γίνεται σε 3 χρόνια, με αντίστοιχα καταβλητέα ποσά κατά το ίδιο μοντέλο.
Η διαδικασία στοχεύει να προσφέρει μια πραγματική δεύτερη ευκαιρία στον έντιμο οφειλέτη, δίνοντας τη δυνατότητα επανεκκίνησης χωρίς βαριά οικονομική επιβάρυνση και χωρίς να στερείται το δικαίωμα για μελλοντική επιχειρηματική δραστηριότητα. Παράλληλα, υπάρχουν ρυθμίσεις για τη διαγραφή απαιτήσεων του Δημοσίου και των Φορέων Κοινωνικής Ασφάλισης κατά περίπτωση, ώστε να διευκολύνεται η απελευθέρωση του οφειλέτη από το συνολικό βάρος των χρεών του.
Αυτά περιλαμβάνουν επίσης τη δυνατότητα απαλλαγής για μετόχους ή διευθυντικά στελέχη εταιρειών που είχαν εγγυηθεί δάνεια, εφόσον πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις.
Η ευρωπαϊκή Οδηγία θέτει το πλαίσιο για τη διαχείριση της επιχειρηματικής αποτυχίας με τρόπο που προάγει την οικονομική επανένταξη, αποθαρρύνοντας την κοινωνική στοχοποίηση και οικονομική αδυναμία των πτωχευμένων.
Η εφαρμογή ενός αποτελεσματικού συστήματος αφερεγγυότητας, όπως το ζητεί ο Ευρωπαίος νομοθέτης, έχει ως αποτέλεσμα:
Την εξυγίανση υπερχρεωμένων φυσικών προσώπων και μη βιώσιμων επιχειρήσεων. Η δυνατότητα απαλλαγής από αβάσταχτο χρέος επιτρέπει την οικονομική και κοινωνική επανένταξη, αποτρέποντας μακροχρόνιο οικονομικό αποκλεισμό και αδήλωτη εργασία.
Την ανάκαμψη επιχειρηματικότητας και κεφαλαιαγορών. Η άρση των "παγωμένων" απαιτήσεων βελτιώνει τη ρευστότητα και την ελκυστικότητα της αγοράς για τους επενδυτές και τις τράπεζες, διευκολύνοντας τη χρηματοδότηση νέων ή αναδιαρθρωμένων οντοτήτων.
Τη μείωση των μη εξυπηρετούμενων δανείων. Η αποτελεσματική και ταχεία διευθέτηση κρίσεων χρέους μειώνει τη συσσώρευση προβληματικών δανείων στους ισολογισμούς των τραπεζών και βελτιώνει τη διαχείριση κινδύνου για το χρηματοπιστωτικό σύστημα συνολικά.
Εναρμόνιση και ετερογένεια
Παρά την ενίσχυση των κοινοτικών Οδηγιών και πλαισίων, σημαντικές αποκλίσεις εξακολουθούν να υπάρχουν μεταξύ των εθνικών συστημάτων. Οι διαφορές αφορούν:
Τον ορισμό της αφερεγγυότητας και το πότε «ενεργοποιείται» η διαδικασία.
Τον ρόλο των πιστωτών και τη δυνατότητα συμμετοχής στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων (π.χ. επιτροπές πιστωτών).
Τα κόστη, τη διάρκεια και την προβλεψιμότητα της διαδικασίας.
Την αποτελεσματικότητα των εξωδικαστικών και δικαστικών μέτρων είσπραξης και εκκαθάρισης περιουσίας.
Τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια
Τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια (ΜΕΔ) παραμένουν πρόκληση για το ευρωπαϊκό τραπεζικό σύστημα. Η εφαρμογή αποδοτικών συστημάτων αφερεγγυότητας συνδέεται άμεσα με την ταχύτερη ανάκτηση αξίας. Βελτιωμένες και ταχύτερες διαδικασίες επιτρέπουν στις τράπεζες να μειώνουν το «στοκ» των ΜΕΔ, απελευθερώνοντας κεφάλαια για νέες πιστώσεις.
Πρόσθετα, η ύπαρξη σταθερού ρυθμιστικού πλαισίου ευνοεί τις πωλήσεις χαρτοφυλακίων μη εξυπηρετούμενων δανείων σε επενδυτές και ενισχύει τις δευτερογενείς αγορές χρέους.
Ιδιαίτερα θετική εμπειρία ως προς τη μείωση του βάρους των μη εξυπηρετούμενων δανείων έχει προκύψει από την εμπλοκή εξειδικευμένων εταιρειών απόκτησης και διαχείρισης ιδιωτικού χρέους. Οι εταιρείες αυτές, είτε πρόκειται για κρατικούς ή ιδιωτικούς φορείς, λειτουργούν ως «γέφυρα» για την εκκαθάριση και την επόμενη ημέρα υπερχρεωμένων χαρτοφυλακίων, προσφέροντας μια επαγγελματική προσέγγιση στη διαχείριση προβληματικών απαιτήσεων, με εξειδικευμένες στρατηγικές ρύθμισης, διακανονισμού ή εκχώρησης. Επίσης προσφέρουν δυνατότητα διαμεσολάβησης και αποτελεσματικής διαπραγμάτευσης μεταξύ δανειστών και οφειλετών, συχνά εκτός δικαστηρίου, ενισχύουν τη ρευστότητα μέσω των δευτερογενών αγορών και τιτλοποιήσεων, περιορίζοντας το αποτύπωμα των «κόκκινων δανείων» στο τραπεζικό σύστημα και συμβάλλουν στην αναζωογόνηση της αγοράς ακινήτων και τη διαχείριση ειδικών κατηγοριών δανειακών απαιτήσεων.
Η ΕΕ έχει υιοθετήσει κοινοτικές Οδηγίες οι οποίες διευκολύνουν τη διασυνοριακή λειτουργία αυτών των εταιρειών, δημιουργώντας ενιαίους κανόνες για τη δραστηριοποίησή τους και την προστασία των δανειοληπτών.
Παρότι τα τελευταία χρόνια παρατηρείται πρόοδος, παραμένουν αρκετές προκλήσεις στο ευρωπαϊκό τοπίο αφερεγγυότητας, όπως η διαφοροποίηση στις εθνικές πρακτικές που επιδρά στην αποδοτικότητα και στη διαφάνεια των διαδικασιών. Δυσχέριες προκαλούν τα υψηλά, ακόμη, κόστη και οι μακρές καθυστερήσεις σε ορισμένες χώρες ως προς τη ρύθμιση και αποπληρωμή ή απαλλαγή χρέους. Τέλος, υφίστανται κοινωνικές και πολιτικές αντιστάσεις στις μεταρρυθμίσεις, ειδικά ως προς την πτώχευση φυσικών προσώπων και την αυτοματοποίηση διαδικασιών αναγκαστικής εκτέλεσης.
Σύγχρονες προσεγγίσεις προκρίνουν την ενθάρρυνση εξωδικαστικών μηχανισμών, τη διεύρυνση των εργαλείων έγκαιρης προειδοποίησης για την πρόληψη της πτώχευσης και τη συνεργασία ιδιωτικού και δημόσιου τομέα στη διαχείριση προβληματικού χρέους.
Η περαιτέρω μεταρρύθμιση των διαδικασιών αφερεγγυότητας στην ΕΕ κρίνεται αναγκαία για τη σταθερότητα του συστήματος, τη μείωση του «ηθικού κινδύνου» και την ουσιαστική επανένταξη στην οικονομική ζωή φυσικών προσώπων και επιχειρήσεων που αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσχέρειες.
