Η συζήτηση για τη φορολογική μεταρρύθμιση έχει πάρει τον χαρακτήρα ενός πραγματικού μαραθωνίου, με την κυβέρνηση να επιχειρεί να προχωρήσει σε βαθιές τομές που θα αναμορφώσουν το υφιστάμενο πλαίσιο, ενώ ταυτόχρονα έρχεται αντιμέτωπη με αντιδράσεις από κοινωνικούς, οικονομικούς και πολιτικούς φορείς. Στόχος είναι η δημιουργία ενός πιο δίκαιου, διαφανούς και αποτελεσματικού φορολογικού συστήματος που να συνδυάζει την ανακούφιση των πολιτών με τη διατήρηση της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας και την ενίσχυση της φορολογικής συμμόρφωσης. Ωστόσο, η προσπάθεια δεν είναι ούτε εύκολη, καθώς η Βουλή θα κληθεί να εξετάσει και να εγκρίνει ένα σύνολο έξι νομοσχεδίων που αγγίζουν καίρια σημεία της οικονομικής και κοινωνικής ζωής.
Τα βασικά χαρακτηριστικά της μεταρρύθμισης περιλαμβάνουν αλλαγές στη φορολογία εισοδήματος, στην έκτακτη εισφορά για την άμυνα, στη φορολογία κεφαλαιακών κερδών, στη βεβαίωση και είσπραξη φόρων, καθώς και στον φόρο χαρτοσήμων. Η κυβέρνηση διακηρύσσει ότι οι προτεινόμενες ρυθμίσεις έχουν σχεδιαστεί για να αυξήσουν το διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών, να προσφέρουν φορολογικές ελαφρύνσεις για την πρώτη κατοικία, την εκπαίδευση, την οικογένεια, αλλά και για δράσεις που στηρίζουν την πράσινη μετάβαση, όπως οι ενεργειακές αναβαθμίσεις. Παράλληλα, επιχειρείται η αυστηροποίηση των μηχανισμών πάταξης της φοροδιαφυγής, με περισσότερες εξουσίες στον έφορο Φορολογίας, δυνατότητα επιβολής κυρώσεων σε επιχειρήσεις που δεν εκδίδουν αποδείξεις, και άλλα μέτρα που στοχεύουν στη διεύρυνση της φορολογικής βάσης.
Παρά τις καλές προθέσεις, παρατηρούνται άμεσες και πολυεπίπεδες αντιδράσεις. Οι συνδικαλιστικές οργανώσεις υποστηρίζουν ότι η μεταρρύθμιση δεν ανταποκρίνεται πλήρως στις ανάγκες των εργαζομένων και των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων. Επισημαίνουν ότι το ύψος του αφορολόγητου παραμένει χαμηλό σε σχέση με το κόστος ζωής, και ότι δεν υπάρχει επαρκής μέριμνα για την ανακούφιση από το βάρος των έμμεσων φόρων που πλήττουν δυσανάλογα τα χαμηλά και μεσαία εισοδήματα. Την ίδια ώρα, οι εργοδοτικές οργανώσεις και οι επιχειρηματικοί φορείς εκφράζουν ανησυχία για την απώλεια φορολογικών κινήτρων που καθιστούν την Κύπρο ελκυστικό επενδυτικό προορισμό. Επίσης, η κατάργηση ή η αλλοίωση των καθεστώτων που αφορούν τους φορολογικούς κατοίκους εξωτερικού, τα επενδυτικά ταμεία και τα κίνητρα για συγχωνεύσεις και εξαγορές, θεωρούνται βήματα που θα υπονομεύσουν την ανταγωνιστικότητα και θα αποθαρρύνουν νέες επενδύσεις.
Ένα σημείο αιχμής αφορά τον ρόλο του εφόρου Φορολογίας, που του δίνονται, όπως δημοσιοποιήθηκε, υπερβολικές εξουσίες που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε αυθαιρεσίες και ανασφάλεια δικαίου. Η δυνατότητα να σφραγίζει επιχειρήσεις, να προχωρεί σε εκτιμήσεις με βάση διακριτική ευχέρεια ή να προβαίνει σε αποφάσεις χωρίς σαφές πλαίσιο ελέγχου, προκαλεί επιφυλάξεις, τόσο στην αγορά, όσο και στην κοινωνία. Οι επικριτές θεωρούν ότι τέτοιες πρόνοιες μπορεί να οδηγήσουν σε «φοροτρομοκρατία», ενισχύοντας το αίσθημα καχυποψίας απέναντι στο κράτος, αντί να καλλιεργούν κουλτούρα συμμόρφωσης.
Οι αντιδράσεις αυτές οδήγησαν ήδη σε καθυστέρηση με την παράταση της δημόσιας διαβούλευσης. Ο υπουργός Οικονομικών έχει διαμηνύσει ότι η κυβέρνηση είναι διατεθειμένη να προχωρήσει σε διαφοροποιήσεις, αφαιρώντας ή τροποποιώντας τις πιο αμφιλεγόμενες διατάξεις, ειδικά σε σχέση με τις υπερεξουσίες του εφόρου. Ωστόσο, το χρονοδιάγραμμα παραμένει ασφυκτικό, καθώς στόχος είναι η εφαρμογή των αλλαγών από την 1η Ιανουαρίου 2026. Αυτό σημαίνει ότι τα νομοσχέδια θα πρέπει, όχι μόνο να κατατεθούν, αλλά και να ψηφιστούν εντός λίγων μηνών, κάτι που απαιτεί πολιτική συναίνεση και προσεκτικούς χειρισμούς.
Η όλη εικόνα αποκαλύπτει τις δυσκολίες μιας τόσο μεγάλης μεταρρύθμισης. Η έλλειψη σαφήνειας σε ορισμένες διατάξεις δημιουργεί γκρίζες ζώνες που επιτρέπουν αυθαίρετες ερμηνείες, με κίνδυνο να υπάρξουν προσφυγές και δικαστικές εμπλοκές. Παράλληλα, η ισορροπία ανάμεσα στην κοινωνική δικαιοσύνη και την οικονομική ανταγωνιστικότητα δεν είναι εύκολη. Αν οι ελαφρύνσεις δεν είναι αρκετά γενναιόδωρες για τα χαμηλά εισοδήματα, η μεταρρύθμιση θα αποτύχει να αποκτήσει κοινωνική αποδοχή. Αν, από την άλλη, αφαιρεθούν οι φορολογικές διευκολύνσεις που έχουν προσελκύσει επενδύσεις, η Κύπρος κινδυνεύει να χάσει σημαντικά συγκριτικά πλεονεκτήματα. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με το στενό χρονοδιάγραμμα και την ανάγκη πολιτικής συνεννόησης, συνθέτουν ένα τοπίο γεμάτο προκλήσεις.
Για να ξεπεραστούν τα εμπόδια, η κυβέρνηση οφείλει να κινηθεί μεθοδικά και αποφασιστικά. Πρώτο και βασικό βήμα είναι η αποσαφήνιση όλων των ασαφών σημείων. Οι πρόνοιες που δίνουν υπερβολική διακριτική ευχέρεια πρέπει να συνοδεύονται από σαφή κριτήρια, διαδικασίες ελέγχου και δυνατότητες ένστασης, ώστε να αποφευχθεί η αίσθηση αυθαιρεσίας. Η εφαρμογή μέτρων όπως το σφράγισμα επιχειρήσεων πρέπει να γίνεται μόνο ως έσχατο μέτρο, έπειτα από προειδοποιήσεις και στάδια συμμόρφωσης. Η νομοθεσία πρέπει να είναι ξεκάθαρη, κατανοητή και προβλέψιμη, ώστε να δημιουργεί αίσθημα σταθερότητας.
Εξίσου σημαντική είναι η διατήρηση ανοιχτού και ουσιαστικού κοινωνικού διαλόγου, που όμως πρέπει να ολοκληρωθεί σύντομα. Οι προτάσεις των συνδικαλιστικών οργανώσεων, των εργοδοτικών φορέων και των μη κυβερνητικών οργανώσεων πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη. Η κυβέρνηση οφείλει να δημοσιοποιήσει αναλυτικές μελέτες κόστους-οφέλους που θα δείχνουν τις επιπτώσεις των μέτρων στα διαφορετικά εισοδηματικά στρώματα και στους διάφορους κλάδους της οικονομίας. Με αυτόν τον τρόπο θα καλλιεργηθεί εμπιστοσύνη και θα μειωθεί το έδαφος για υπερβολές και παρανοήσεις.
Παράλληλα, πρέπει να διασφαλιστεί η διατήρηση κινήτρων που έχουν αποδείξει την αξία τους για την κυπριακή οικονομία. Το καθεστώς των φορολογικών κατοίκων εξωτερικού, τα φορολογικά οφέλη για τα επενδυτικά ταμεία και τα κίνητρα για συγχωνεύσεις και εξαγορές δεν πρέπει να καταργηθούν χωρίς να υπάρξει εναλλακτική που να διατηρεί την ελκυστικότητα της χώρας. Αντίθετα, χρειάζεται εξορθολογισμός και επικαιροποίηση με βάση τα ευρωπαϊκά δεδομένα, ώστε να συνεχίσουν να λειτουργούν ως μαγνήτης για επενδύσεις χωρίς να προκαλούν στρεβλώσεις.
Η μεταρρύθμιση πρέπει, επίσης, να αποδείξει ότι υπηρετεί την κοινωνική δικαιοσύνη. Η αύξηση του αφορολόγητου ορίου και η αναθεώρηση των φορολογικών κλιμάκων οφείλουν να προσφέρουν ουσιαστική ανακούφιση στους χαμηλόμισθους και τους εργαζόμενους της μεσαίας τάξης, που αποτελούν τον κορμό της κοινωνίας. Οι φορολογικές ελαφρύνσεις για τα παιδιά, την πρώτη κατοικία, τους φοιτητές και τις ευάλωτες ομάδες πρέπει να ενισχυθούν, ώστε να αποδείξουν έμπρακτα ότι η μεταρρύθμιση δεν είναι μια τεχνοκρατική άσκηση, αλλά μια πραγματική κοινωνική παρέμβαση. Παράλληλα, θα πρέπει να εξεταστεί η ελάφρυνση από έμμεσους φόρους που πλήττουν δυσανάλογα τους λιγότερο ευκατάστατους.
Στο επίπεδο της διακυβέρνησης, η ενίσχυση της διαφάνειας και της λογοδοσίας είναι απαραίτητη. Το Τμήμα Φορολογίας θα πρέπει να αποκτήσει τους απαραίτητους πόρους και μηχανισμούς για να εφαρμόσει το νέο πλαίσιο, χωρίς, όμως, να καταφεύγει σε αυθαιρεσίες. Ταυτόχρονα, πρέπει να θεσπιστούν ανεξάρτητοι μηχανισμοί ελέγχου και δικαστικής εποπτείας, ώστε οι πολίτες και οι επιχειρήσεις να αισθάνονται ότι έχουν μέσα προστασίας απέναντι σε υπερβολές. Η μεταρρύθμιση θα είναι επιτυχημένη μόνο αν ενισχύσει την εμπιστοσύνη στο κράτος, και όχι αν την αποδυναμώσει.
Πέραν των πιο πάνω, χρειάζεται και στρατηγική επικοινωνίας που να εξηγεί στους πολίτες με απλά λόγια τι αλλάζει και ποιοι ωφελούνται. Η χρήση παραδειγμάτων που δείχνουν πώς θα επηρεαστεί το καθαρό εισόδημα ενός τυπικού νοικοκυριού πριν και μετά τη μεταρρύθμιση μπορεί να αποδειχθεί καθοριστική για την αποδοχή της. Η κυβέρνηση πρέπει να αντικρούσει τους φόβους για φορολογική καταστολή και να δείξει ότι στόχος είναι η δίκαιη κατανομή των βαρών και η ενίσχυση της φορολογικής συμμόρφωσης μέσα από λογικές διαδικασίες.
Τέλος, καθοριστικό ρόλο θα διαδραματίσει η πολιτική και κοινωνική συναίνεση. Η κυβέρνηση χρειάζεται να προσεγγίσει όλα τα κόμματα και κοινωνικούς εταίρους με διάθεση συνεννόησης, αποφεύγοντας αιφνιδιασμούς και μονομερείς κινήσεις. Η ενσωμάτωση προτεινόμενων λογικών τροποποιήσεων που δεν αλλοιώνουν τον πυρήνα της μεταρρύθμισης μπορεί να βοηθήσει στην οικοδόμηση μιας ευρύτερης αποδοχής και πλειοψηφίας στη Βουλή. Το χρονοδιάγραμμα πρέπει να είναι σαφές και ρεαλιστικό, με ενδιάμεσους σταθμούς ελέγχου και μεταβατικές διατάξεις όπου χρειάζεται, ώστε να αποφευχθούν δυσλειτουργίες κατά την εφαρμογή.
Συμπερασματικά, η φορολογική μεταρρύθμιση, ένα εξαιρετικά σημαντικό έργο, είναι ένα στοίχημα με υψηλό ρίσκο, αλλά και με πολλές και μεγάλες δυνατότητες. Αν ολοκληρωθεί με επιτυχία, θα ενισχύσει τη δικαιοσύνη, θα διευρύνει τη φορολογική βάση, θα ενδυναμώσει την εμπιστοσύνη των πολιτών και θα καταστήσει την Κύπρο πιο ελκυστική ως επενδυτικό προορισμό. Αν αποτύχει, είτε λόγω ασάφειας, είτε λόγω έλλειψης συναίνεσης, είτε λόγω υπερβολών που θα προκαλέσουν αντιδράσεις, θα αποτελέσει χαμένη ευκαιρία και θα αφήσει βαθιές πληγές στην κοινωνία και την οικονομία. Η μπάλα βρίσκεται πλέον στα γήπεδα της κυβέρνησης και της Βουλής, που καλούνται να αποδείξουν ότι μπορούν να ισορροπήσουν ανάμεσα σε αντικρουόμενες ανάγκες και προτάσεις, και να οδηγήσουν τη χώρα σε μια νέα εποχή φορολογικής σταθερότητας και δικαιοσύνης.
*Καθηγητή-ανθρωπολόγου στο Philips University, πρώην πρύτανη
