Αστειευόμενος κάποτε, ο Ταγίπ Ερντογάν είχε πει: «Η δημοκρατία είναι όπως το τραμ. Ανεβαίνεις και, όταν σε πάρει στον προορισμό σου, κατεβαίνεις».
Οι σύγχρονες δικτατορίες, κατά κανόνα, δεν είναι αποτέλεσμα συμβατικής βίας. Μόνο σε «τριτοκοσμικές» χώρες έχουμε ακόμη στρατιωτικά πραξικοπήματα.
Για να μπορέσει όμως ένας εκλεγμένος ηγέτης να διευρύνει τις εξουσίες του και να διασφαλίσει την παραμονή και την επανεκλογή του, χρησιμοποιεί συχνά σύγχρονες μορφές βίας (συνήθως θεσμικής και ψυχολογικής), οι οποίες κινούνται στα όρια της νομιμότητας.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας συμπεριφοράς είναι ο τρόπος χειρισμού του μεταναστευτικού από τον Τραμπ, καθώς και η μη νομιμοποιημένη χρήση του στρατού στο Λος Άντζελες· ακόμη και η απειλή σύλληψης του δημάρχου, με το… αιτιολογικό ότι «είναι ανίκανος»!
Δημοκρατία και ανεξιθρησκία
Με το γνωστό Διάταγμα των Μεδιολάνων (Μιλάνου), το 313 μ.Χ., Κωνσταντίνος και Λικίνιος παρείχαν στον Χριστιανισμό το τραμ για να γίνει νομιμοποιημένη θρησκεία και στη συνέχεια να επεκταθεί και να κυριαρχήσει. Όταν πια ο Χριστιανισμός επιβλήθηκε, το τραμ της ανεξιθρησκίας δεν ήταν απλώς άχρηστο αλλά ήταν και εμπόδιο στην ολοκληρωτική επιβολή του.
Έτσι, ο βαθιά θρησκευόμενος αυτοκράτορας Θεοδόσιος, το 391 μ.Χ., απαγόρευσε με νόμο όχι μόνο τις ειδωλολατρικές τελετές αλλά ακόμη και την είσοδο σε ειδωλολατρικούς χώρους. Είχαν προηγηθεί οι διορισμοί θρησκόληπτων επάρχων, όπως εκείνη του Μάτερνου Κυνήγιου. Υπό την καθοδήγηση του οποίου χιλιάδες ρασοφόροι χριστιανοί ιερείς και μοναχοί επέδραμαν κατά των ναών και τους κατέστρεψαν (ανάμεσά τους και την Ακρόπολη). Γλύτωσαν ελάχιστοι, όσοι είχαν ήδη μετατραπεί διά της βίας σε χριστιανικούς (όπως το Θησείο στην Αθήνα).
Έναν χρόνο πριν τον νόμο του 391, ο Θεοδόσιος είχε δημοσιεύσει νόμο που τιμωρούσε με θάνατο την ομοφυλοφιλία. Στη συνέχεια, ενεργώντας εν βρασμώ ψυχής, έδωσε εντολή να σφαγιασθούν στη Θεσσαλονίκη επτά χιλιάδες πολίτες που παρακολουθούσαν τις ιπποδρομίες (ειδωλολατρικό έθιμο), μέσα στο στάδιο. Η ανάκληση της εντολής έφτασε πολύ αργά…
Η καταστολή είναι το διαχρονικό όπλο της διατήρησης της κυριαρχίας ενός, νόμιμου ή μη, κατόχου της εξουσίας. Αλλά και μιας ιδεολογίας. Στην περίπτωση του Θεοδόσιου και του Τραμπ, βλέπουμε τις δύο όψεις της καταστολής: Τη συμβατικά βίαιη και τη θεσμική/ψυχολογική.
Η γκρίζα ζώνη
Τα τελευταία χρόνια έχουμε ένα είδος αναβίωσης της «γοητείας» που ασκεί η αυταρχική καταστολή, σχεδόν διεθνώς. Ηγέτες εκλέγονται με ακραία συνθήματα και υποσχέσεις, του τύπου «θα πατάξω» (το μεταναστευτικό, τους Παλαιστίνιους, το ΝΑΤΟ) ή «θα αντισταθώ» (π.χ. στη «δικτατορία των Βρυξελλών» – όπως ο Όρμπαν και ο Ναβρότσκι).
Διάφοροι πολιτικοί και ψυχο-κοινωνικοί μηχανισμοί προσδίδουν ένα είδος γενικότερης «γοητείας» σε αυτό το είδος λόγου. Είναι το υποτιθέμενο αντισυστημικό και ριζοσπαστικό αλλά και αυτό που μας απαλλάσσει ταυτόχρονα από την υποχρέωση να σκεφτόμαστε. Έτοιμες «ερμηνείες», έτοιμες «λύσεις».
Οι κυματισμοί που προκαλεί αυτή η «γοητεία» διαχέονται σε όλο σχεδόν το πολιτικό φάσμα. Έτσι, βλέπεις φιλελεύθερους σχηματισμούς να συντηρητικοποιούνται, κεντρώοι και αριστεροί ριζοσπάστες να εμβολιάζονται.
Αυτή η μετατόπιση είναι πολύ βολική για όσους ηγέτες θέλουν να διευρύνουν την προσωπική τους εξουσία. Αυτοί οι πολιτικοί ηγέτες της «γκρίζας ζώνης», με προσεκτικά ή μασκαρεμένα βήματα, επιδιώκουν την απόλυτη συμπίεση της άλλης άποψης. Βασικό όπλο τους είναι η αυταρχική καταστολή, μέσω θεσμικών κεφαλοκλειδωμάτων και ψυχολογικών εκβιασμών.
Ο λύκος με την προβιά
Σύμφωνα με τον καθηγητή Διακυβέρνησης Ντάνιελ Ζίμπλατ, ένα κριτήριο για να εκτιμήσεις αν ένας ηγέτης-φορέας της αυταρχικής καταστολής θα καταφέρει τελικά να γίνει απόλυτος κυρίαρχος και να επιβάλει ένα είδος εκφασισμού του κράτους και της κοινωνίας είναι το κατά πόσο η αντιπολίτευση επιτυγχάνει να κάνει ζημιά στο αφήγημά του. Πόση αντίσταση βρίσκει δηλαδή, και πόσο κόστος έχει κάθε του κίνηση.
Όμως, το πράγμα γίνεται πιο δύσκολο όταν οι κινήσεις αυταρχικής καταστολής είναι κάπως υπόγειες, μασκαρεμένες και στηρίζονται πάνω σε λογικοφανή «επιχειρήματα». Αυτή η «ευγενική» αυταρχική καταστολή γίνεται αντιληπτή πιο δύσκολα και ακόμη πιο δύσκολα μπορεί να ξεσηκώσει αντίδραση.
Τα όσα έγιναν για παράδειγμα με το βιβλίο για την Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής κινούνται φαινομενικά στη σφαίρα της «δικαιολογημένης οργής» αλλά στην ουσία έχουν χαρακτήρα αυταρχικής καταστολής: Μια διαφορετική άποψη «τρύπωσε» στον επίσημο λόγο και χώρο και αμέσως κινητοποιήθηκαν τα αντανακλαστικά καταστολής. Δήλωση του Προέδρου, έρευνα, ανάκληση, συνεδρία της Επιτροπής Παιδείας της Βουλής, πύρινες δηλώσεις, άρθρα και αναρτήσεις.
Η δικαιολογία ότι υπάρχουν μέσα στο σύνολο τόσων σελίδων δύο-τρία σημεία τα οποία θα μπορούσαν να αντικρουστούν ως «επαμφοτερίζοντα» ή «μη σαφή» δεν είναι η πραγματική αιτία της οργής. Η πραγματική αιτία είναι η ύπαρξη και η παρουσία στη δημόσια σφαίρα μιας διαφορετικής προσέγγισης. Στα τέλη του 4ου αιώνα ήταν βλακώδες το να πιστεύει κανείς στο δωδεκάθεο και σε θεότητες γεμάτες καπρίτσια. Αλλά το μένος του Θεοδοσίου δεν αφορούσε τη λογική. Δεν κατάργησε την ανεξιθρησκία επειδή είχε αισθητικές αντιρρήσεις. Την κατάργησε επειδή θεωρούσε επικίνδυνη για την εξουσία του την ύπαρξη και μόνο του διαφορετικού.
Με μια πιο προσεκτική ματιά, θα δει κανείς πολλές άλλες κινήσεις που ακολουθούν την ίδια πολιτική λογική. Η ερευνητική παρενόχληση δημοσιογράφων, με αφορμή τη φιλοξενία του Οδυσσέα Μιχαηλίδη σε εκπομπές, είναι το τελευταίο περιστατικό. Προηγήθηκαν και πολλά άλλα. Σχεδόν καθημερινά πολλοί δημοσιογράφοι δέχονται πιέσεις για διάφορα. Απλώς δεν βγαίνουν όλα στην επιφάνεια. Η ψυχολογική εκδοχή της καταστολής ζει και βασιλεύει.
Εξάλλου, η θεσμική εκδοχή της αυταρχικής καταστολής δεν χρησιμοποιεί μόνο όργανα όπως είναι η Αστυνομία. Παράλληλα, εκκολάπτονται νομοσχέδια για: παρακολουθήσεις, υποχρέωση των δημοσιογράφων να αποκαλύπτουν τις πηγές τους, σημαντικούς περιορισμούς στις συγκεντρώσεις ατόμων πέραν των 20, περιορισμούς και παρεμβάσεις στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης.
Οι ζημιές
Το κατά πόσον τελικά όλα αυτά θα υλοποιηθούν ή αν η αντιπολίτευση –κομματική ή κοινωνική– θα καταφέρει να τα αποτρέψει απομένει να διαφανεί. Ήδη όμως η αυταρχική καταστολή έχει κατοχυρώσει κάποια κέρδη:
• Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα δημιουργεί ήδη αυξημένες τάσεις αυτολογοκρισίας.
• Η αίσθηση ότι μπορείς στα καλά καθούμενα να βρεθείς μπλεγμένος, όχι λόγω δικού σου λάθους αλλά εξαιτίας παιγνίων της εξουσίας, οδηγεί όλο και λιγότερους αξιόλογους ανθρώπους να ασχολούνται με την πολιτική και να αρθρώνουν πολιτικό λόγο.
• Η αυταρχική καταστολή κτίζει παράλληλα και ένα κέλυφος αυτοπροστασίας. Μέσα από τον έλεγχο των θεσμών, προστατεύονται τα ίδια τα άτομα και τα τμήματα της εξουσίας. Κανένας δεν καθίσταται υπόλογος για τίποτε.
• Η ανάδειξη του διαφορετικού ως προβλήματος το σπρώχνει ακόμη πιο πολύ στο περιθώριο. Και το να καταστήσεις το διαφορετικό περιθωριακό είναι το πρώτο βήμα πριν την απόλυτη κατάργησή του. Ο Θεοδόσιος, από το 384 μέχρι το 391, έδειξε βήμα προς βήμα αυτή τη διαδρομή. Το μετέπειτα γδάρσιμο, διαμελισμός και κάψιμο της Υπατίας (και κάθε Υπατίας) –με υποκίνηση του επίσκοπου Κυρίλλου– ήρθε αδιαμαρτύρητα, σαν ώριμο φρούτο.
• Η πολιτική νομιμοποίηση του ΕΛΑΜ (με την ακραία κατασταλτική ιδεολογία) –περιλαμβανομένης της αίσθησης στην κοινωνία ότι υπάρχει συνεργασία του με τον ίδιο τον Πρόεδρο– ήδη είναι ένα τεράστιο κέρδος της αυταρχικής καταστολής.
• Ο αυταρχισμός δεν κουράζεται ποτέ. Αντίθετα, η αντίσταση σε αυτόν παρουσιάζει σημεία κόπωσης, ακριβώς την πιο κρίσιμη στιγμή, πριν την οριστική επιβολή του.
Εντέλει, υπόλογοι της Ιστορίας δεν θα είναι ούτε ο Πρόεδρος ούτε ο Γενικός Εισαγγελέας ούτε οι συνοδοιπόροι. Υπόλογοι θα είμαστε όλοι εμείς που δεν αντιδρούμε αρκετά.
Το Καλάθι
• …με τα ανησυχητικά σενάρια (1): (α) Το πλήγμα του Ισραήλ κατά του Ιράν ήταν αποτέλεσμα μακροχρόνιου σχεδιασμού. (β) Δεν είναι το καθοριστικό, είναι το πρώτο. (γ) Αν όντως ο στόχος είναι η ανατροπή του καθεστώτος, έχουν πολλά να δουν τα μάτια μας. Γιατί το θεοκρατικό καθεστώς είναι μάνα στην εσωτερική καταστολή. (δ) Οι πυρηνικές υποδομές του Ιράν δεν καταστράφηκαν αλλά πήγαν αρκετά πίσω. (ε) Όταν η αυτοδικία παίρνει τη θέση της διπλωματίας, χάνουμε όλοι, χωρίς εξαιρέσεις.
• …με τα ανησυχητικά σενάρια (2) : Δύσκολο καλοκαίρι και από την εγχώρια παραγωγή προβλημάτων. Το ηλεκτρικό και ακριβαίνει, και θα περικόπτεται. Με τις περικοπές στην ύδρευση εξίσου άσχημα τα πράγματα. Και μέσα σε όλα, το κράτος, αντί να λύνει τα προβλήματα (έστω με επιδιόρθωση των βλαβών για να χάνουμε λιγότερο νερό), κουνά το δάχτυλο στον πολίτη με σποτάκια του στυλ «εσύ φταις που δεν κλείνεις τη βρύση όταν βουρτσίζεις τα δόντια σου».
• …με τα ανησυχητικά σενάρια (3): Ο χρόνος περνά και δεν διαφαίνεται προοπτική να ανοίξει έστω και ένα οδόφραγμα. Όσο το παιγνίδι είναι στα χέρια Χριστοδουλίδη-Τατάρ, σκούρα τα πράγματα. Μόνο αν η Ολγκίν καταφέρει να πείσει Αθήνα και Άγκυρα για δυο μικρά βήματα θα έχει νόημα η πενταμερής Ιουλίου. Αν τελικά γίνει…
