Μισό αιώνα μετά την τουρκική εισβολή, η ρωσική επίθεση στην Ουκρανία ξυπνά στη Λευκωσία τον εφιάλτη των παρεπομένων της μη λύσης. Το ερώτημα μετά τις επιχειρηματκού τύπου πρωτοβουλίες Τραμπ για επίλυση του Ουκρανικού είναι αν το διεθνές δίκαιο έχει πλέον οποιαδήποτε ισχύ και ο ΟΗΕ κάποιον ρόλο να επιτελέσει.
Στην Κύπρο αναμένεται, αρχές Σεπτεμβρίου, η προσωπική απεσταλμένη του Αντόνιο Γκουτέρες, Μαρία Άνχελα Ολγκίν, για να συζητήσει τις προοπτικές λύσης με βάση (τουλάχιστον για την ε/κ πλευρά) τα ψηφίσματα του ΟΗΕ. Το Ουκρανικό, τη βδομάδα που πέρασε, εισήλθε ταχέως σε μια διαπραγμάτευση, χωρίς ακόμα σοβαρές ενδείξεις ότι θα υπάρξει κατάληξη, με τη συμμετοχή ΗΠΑ και ΕΕ και τον Ντοναλντ Τραμπ σε ρόλο διαπραγματευτή. Η συζήτηση διεξάγεται με βάση τα δεδομένα επί του εδάφους και κυρίως τα εμπλεκόμενα συμφέροντα. Μπορεί να υπάρξει σύγκριση Ουκρανικού και Κυπριακού και ποια είναι αυτή;
Παράλληλοι δρόμοι
Η τουρκική εισβολή στην Κύπρο το καλοκαίρι του 1974 και η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία το 2022 απέχουν σχεδόν μισό αιώνα. Ωστόσο, για κάποιους στη Λευκωσία, οι δύο περιπτώσεις είναι ανησυχητικά όμοιες. Και στις δύο καταγράφηκε κατάφωρη παραβίαση της εδαφικής ακεραιότητας ανεξάρτητου κράτους, με την εισβολή να συνοδεύεται από το επιχείρημα της «προστασίας μειονοτήτων» και με τη διεθνή κοινότητα να αδυνατεί να ανατρέψει τη συντελεσθείσα κατοχή.
Στην Κύπρο, η Τουρκία ως εγγυήτρια δύναμη εκμεταλλεύτηκε το πραξικόπημα της χούντας των Αθηνών και εισέβαλε στις 20 Ιουλίου 1974, προχωρώντας σε δύο στρατιωτικές φάσεις που οδήγησαν στην κατάληψη του 37% του νησιού. Η Άγκυρα επικαλέστηκε την ανάγκη προστασίας των Τουρκοκυπρίων, παρουσιάζοντας την επιχείρηση ως «ειρηνευτική». Παρά τις αλλεπάλληλες καταδίκες του ΟΗΕ, όταν κατέστη σαφές μετά τη δεύτερη εισβολή ότι δεν λειτουργούσε ως εγγυήτρια της συνταγματικής τάξης αλλά ως εισβολέας, η κατοχή παραμένει μέχρι σήμερα, με τη διχοτόμηση να βαθαίνει χρόνο με τον χρόνο.
Στην Ουκρανία η Ρωσία επιτέθηκε στις 24 Φεβρουαρίου 2022, ξεκινώντας έναν γενικευμένο πόλεμο με στόχο την ανατροπή της κυβέρνησης στο Κίεβο και την επαναχάραξη συνόρων. Ο Βλαντίμιρ Πούτιν μίλησε για «αποναζιστικοποίηση» και για προστασία των ρωσόφωνων πληθυσμών στην ανατολική Ουκρανία. Παράλληλα, προχώρησε σε ανακοινώσεις προσάρτησης της Κριμαίας (από το 2014) και τεσσάρων ακόμη περιοχών –Ντονέτσκ, Λουκάνσκ, Χερσώνα και Ζαπορίζια– παρότι η Μόσχα ακόμα και σημερα δεν τις ελέγχει πλήρως στρατιωτικά.
Ομοιότητες και διαφορές
Οι δύο εισβολές έχουν κοινό παρονομαστή: την επιβολή διά της βίας μιας νέας εδαφικής πραγματικότητας. Στην Κύπρο, το κυπριακό πρόβλημα αναγνωρίζεται σήμερα ως μια «παγωμένη σύγκρουση», με τα κατεχόμενα εδάφη της να βρίσκονται υπό τον διοικητικό έλεγχο ενός υποτελούς στην Τουρκία κρατιδίου. Στην Ουκρανία ο πόλεμος είναι σε εξέλιξη, με τις μάχες να συνεχίζονται και τις ισορροπίες να μεταβάλλονται συνεχώς, εκτός κι αν τις επόμενες βδομάδες αποδώσει η πρωτοβουλία Τραμπ. Σε δηλώσεις του την Πέμπτη πάντως ο Ντόναλντ Τράμπ, εκφράζοντας απογοήτευση για τα πενιχρά αποτελέσματα των συνομιλιών, ανέφερε ότι η Ουκρανία θα πρέπει να προχωρήσει και αυτή σε επιθετικό πόλεμο κατά της Ρωσίας.
Υπάρχουν μεταξύ Κύπρου και Ουκρανίας και κρίσιμες διαφορές. Η Κύπρος, μικρό νησιωτικό κράτος, με περιορισμένες στρατιωτικές δυνατότητες, δεν κατάφερε να προβάλει ουσιαστική αντίσταση το 1974. Αντίθετα, η Ουκρανία, παρότι τις πρώτες μέρες κινδυνεψε να χάσει την πρωτεύουσα Κίεβο, με την αποφασιστική στήριξη της Δύσης, οργανώθηκε και κατάφερε να αποτρέψει την πλήρη κατάληψη της χώρας.
Και στις δύο περιπτώσεις το διεθνές περιβάλλον έπαιξε επίσης καταλυτικό ρόλο. Το 1974, μέσα στο ψυχροπολεμικό κλίμα, οι ΗΠΑ και η Βρετανία προέταξαν τα στρατηγικά τους συμφέροντα στη Μεσόγειο, αποφεύγοντας να συγκρουστούν με την Τουρκία, μέλος του ΝΑΤΟ, αφήνοντας στο περιθώριο την Ελλάδα, επίσης μέλος του ΝΑΤΟ, η οποία αναγκάστηκε να αποχωρήσει προσωρινά από τη συμμαχία. Οι ΗΠΑ αρκέστηκαν το 1974 σε κυρώσεις στην πώληση όπλων κατά της Τουρκίας, οι οποίες ήρθησαν το 1978. Αντίθετα, το 2022 η Ρωσία βρέθηκε σε μετωπική αντιπαράθεση με τη Δύση, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίσει βαριές κυρώσεις, οικονομική απομόνωση και στρατιωτική αντίσταση μέσω των ουκρανικών ενόπλων δυνάμεων. Σήμερα οι Ε/Κ μιλούν για δύο μέτρα και δύο σταθμά, ωστόσο υπάρχει μια κολοσσιαία διαφορά σε ό,τι αφορά τη γεωπολιτική προσέγγιση των δύο προβλημάτων. Η Ρωσία είναι εχθρός και απειλεί δυτικά συμφέροντα. Το Κυπριακό το 1974 αντιμετωπίστηκε ως μια ενδοδυτική διαφορά η οποία δεν έπρεπε εν μέσω Ψυχρού Πολέμου να προκαλέσει μεγαλύτερη κρίση.
Υπάρχει μια ακόμα, πολύ σημαντική διαφορά. Στην Κύπρο υπάρχουν δύο διαφορετικές κοινότητες με διαφορετική εθνική καταγωγή, διαφορετική γλώσσα και θρησκεία. Οι διαφορές αυτές, πέραν της αντιπαράθεσης κάποιων ελίτ (πχ Εκκλησίας vs ΕΒΚΑΦ και κάποιων κυβερνητών), δεν δημιούργησαν ιδιαίτερα προβλήματα κατά τη διάρκεια της Οθωμανοκρατίας (1571-1878) και της Αγγλοκρατίας (1878-1960), με τις δύο κοινότητες να ζουν σε μεικτές πόλεις και χωριά. Τα προβλήματα ανέκυψαν από την πρώτη στιγμή της ίδρυσης του κυπριακού κράτους: Οδήγησαν στην πρώτη διχοτόμηση της χώρας το 1963, διά της απόχώρησης των Τ/Κ από την κυβέρνηση και τον εγκλεισμό τους σε θύλακες για να ολοκληρωθεί ντε φάκτο ο διαχωρισμός διά της τουρκικής εισβολής και της κατάληψης του 36% του εδάφους της Κυπριακής Δημοκρατίας το 1974.
Η Ουκρανία αντιθέτως μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990 εθεωρείτο αναπόσπαστο κομμάτι της Ρωσίας. Ίδια γλώσσα, ίδια θρησκεία, ίδια κουλτούρα. Σε σημείο που ο σημερινός πόλεμος μεταξύ Μόσχας και Κιέβου να θεωρείται από πολλούς εμφύλιος πόλεμος. Παρ' όλα αυτά η Ουκρανία, όπως και η Λευκορωσία είναι ανεξάρτητα κράτη μέλη του ΟΗΕ, οπότε τα σύνορά τους πρέπει να γίνονται σεβαστά.
Το δίδαγμα για την Κύπρο
Για τη Λευκωσία, η σύγκριση έχει ζωτική σημασία. Αν η διεθνής κοινότητα αποδεχθεί τελικά την αλλαγή συνόρων στην Ουκρανία, θα δημιουργηθεί επικίνδυνο προηγούμενο για την Κύπρο, όπου η κατοχή διαρκεί ήδη πενήντα χρόνια. Η κυπριακή κυβέρνηση υπενθυμίζει σε κάθε διεθνές βήμα ότι τα δύο ζητήματα είναι αλληλένδετα: ο σεβασμός της εδαφικής ακεραιότητας πρέπει να είναι αδιαπραγμάτευτος και η στρατιωτική κατοχή δεν μπορεί να νομιμοποιηθεί.
Η πραγματικότητα, βέβαια, δείχνει ότι το διεθνές δίκαιο συχνά υποχωρεί μπροστά στη γεωπολιτική ισχύ. Όπως το 1974 η Κύπρος βρέθηκε εγκλωβισμένη ανάμεσα σε ψυχροπολεμικούς ανταγωνισμούς, έτσι και σήμερα η Ουκρανία είναι το πεδίο μιας νέας παγκόσμιας αντιπαράθεσης. Το ζητούμενο παραμένει το ίδιο: αν η διεθνής κοινότητα θα σταθεί συνεπής στις αρχές που επικαλείται ή αν οι αρχές αυτές θα μείνουν, ξανά, γράμμα κενό.
Ο τρόπος που η διεθνής κοινότητα διαχειρίζεται σήμερα το Ουκρανικό, με τον Αμερικανό Πρόεδρο Ντοναλντ Τραμπ επικεφαλής, δείχνει ότι οι αρχές και το δίκαιο δεν είναι οι πρωταγωνιστές στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Το deal που αναζητείται σήμερα σε μια λογική win win είναι πολύ πιο πρακτικό. Οι ΗΠΑ και η Ρωσία θα μοιραστούν τα μεταλλεία της Ουκρανίας, η οποία δεν θα μπει στο ΝΑΤΟ αλλά θα έχει εγγυήσεις ασφαλείας και ίσως κάποια στιγμή μπει και στην ΕΕ. Η Ρωσία θα κρατήσει την Κριμαία και κάποιες ρωσόφωνες επαρχίες της Ουκρανίας αλλά δεν θα καταφέρει να ελέγξει τη χώρα, όπως υπολόγιζε όταν εισέβαλλε το 2022. Η Ουκρανία θα παραμείνει υπό τον έλεγχο της Δύσης και σταδιακά θα μετατραπεί σε ένα κράτος που η Ρωσία θα θεωρεί απειλή, όπως έχουν γίνει οι Βαλτικές Δημοκρατίες και η Φινλανδία.
Αν η πιο πάνω για κάποιους ρεαλιστική, για κάποιους άλλους κυνική διαχείριση δεν γίνει αποδεκτή, τι θα γίνει στην περιοχή; Για πόσα χρόνια ακόμα το αίμα Ουκρανών και Ρώσων θα βάφει τις όχθες του Δνείπερου; Η Ουκρανία μάλλον θα μετατραπεί στο Βιετνάμ της ΕΕ.
Κύπρος
Στην Κύπρο βεβαια 50 χρόνια μετά δεν υπάρχει πόλεμος ούτε καν αψιμαχίες. Δυο γενιές Κυπρίων από τότε δεν έχουν επαφή με τα γεγονότα του 1974. Το τάιμινγκ της ενεργούς διπλωματίας που βιώνει σήμερα η Ουκρανία έχει περάσει ανεπιστρεπτί για την Κύπρο. Το 1978 το αμερικανοκαναδικό σχέδιο λύσης ίσως βοηθούσε να επιλυθεί το Κυπριακό 3 χρόνια μετά την κατάπαυση του πυρός. Πιο νηφάλιες προσεγγίσεις αλλά με πραγματικό ενδιαφέρον από πλευράς διεθνούς κοινότητας το 2004 και το 2017 απορρίφθηκαν, η πρώτη ξεκάθαρα με ευθύνη της ε/κ πλευράς. Την ίδια στιγμή οι αρχές και το δίκαιο ξεθωριάζουν. Ακόμα και με βάση το ΕΔΔΑ, ο Ε/Κ πρόσφυγας έχει το δικαίωμα ιδιοκτησίας στα κατεχόμενα αλλά δικαιώματα έχει και ο Τ/Κ ή ο έποικος που γεννήθηκε και ζει εκεί τα τελευταία 50 χρόνια.
Τι απομένει;
Ο Τράμπ λέει ότι έλυσε το πρόβλημα της Αρμενίας με το Αζερμπαϊτζάν, μπήκε σφήνα στο πρόβλημα του Ιράν και διά της ισχύος έκανε την Τεχεράνη να σωπάσει. Επίσης ισχυρίζεται ότι περιόρισε τη δράση των Χούθι, επιχειρεί να λύσει το θέμα της Γάζας, σταμάτησε τον πόλεμο Ινδίας - Πακιστάν, έλυσε τις διαφορές Ρουάντας - Κονγκό, Καμπότζης - Ταϊλάνδης κ.λπ. Δεν είναι λίγοι αυτοί που αμφισβητούν αυτά που λέει, το σίγουρο όμως είναι ότι σε όλες τις περιπτώσεις οι δύο πλευρές ήρθαν κοντά και συζήτησαν στη λογική ενός πάρε - δώσε.
Αυτό είναι που φοβούνται κάποιοι στην Κύπρο. Τρέμουν τη λογική του πάρε - δώσε αρνούμενοι να δεχτούν ότι 50 χρόνια μετά τα ψηφίσματα του ΟΗΕ, που λήφθηκαν λίγους μήνες μετά την εισβολή, δεν λαμβάνονται (δυστυχώς) από κανέναν υπόψη.
Σήμερα είναι ο ΟΗΕ που βρίσκεται συνολικά υπό αμφισβήτηση και όχι μόνο το ψήφισμα 3212 του 1974 για την Κύπρο το οποίο σε κάθε περίπτωση επικαλούμεθα. Ο Τράμπ και οι περισσότερες χώρες που συνεισφέρουν οικονομικά θεωρούν (δυστυχώς) ότι ο ΟΗΕ είναι ένας αναποτελεσματικός οργανισμός που ξοδεύει αρκετά δις σε μισθούς διπλωματών για να κάνουν διακοπές σε διάφορες περιοχές του κόσμου με προβλήματα. Στην καλύτερη περίπτωση, αναπτύσσονται ειρηνευτικές δυνάμεις, τα προβλήματα παγώνουν και η ζωή συνεχίζεται αλλά με την κρίση πάντα να σοβεί. Αυτό έδειξε πρόσφατα η κρίση στη Γάζα και στο Νακόρνο Καραμπάχ. Εξαιτίας αυτής της αναποτελεσματικότητας και οι ΗΠΑ και άλλες χώρες θέλουν να περιορίσουν τις εισφορές τους, σε σημείο που ο ΟΗΕ να κινδυνεύει να βάλει λουκέτο.
Ο χρόνος
Εν κατακλείδι, είτε υπάρχει μεγάλη είτε μικρή σχέση Κυπριακού και Ουκρανικού, ένα βασικό συμπέρασμα που διέπει και κρίνει την προσέγγιση των δύο θεμάτων αφορά την παρέλευση του χρόνου.
Αν υπάρξει σύντομα λύση στο Ουκρανικό, το Κίεβο αποκλείεται να είναι πλήρως ικανοποιημένο, εκτός κι αν η Δύση αποφασίσει ότι θα προχωρήσει σε έναν ολοκληρωτικό πόλεμο με τη Ρωσία ο οποίος θα αποβεί νικηφόρος. Σε διαφορετική περίπτωση η Ουκρανία θα χάσει και έδαφος και μέρος της κυριαρχίας της, με το Ουκρανικό να παραμένει ως ένα παγωμένο πρόβλημα που πάντα θα εγκυμονεί κινδύνους για ολόκληρη την ΕΕ.
Στο Κυπριακό απαιτείται επίσης ένας μεγάλος συμβιβασμός ο οποίος σίγουρα δεν θα ικανοποιήσει τους Ε/Κ αφού δεν θα διέπεται ακριβώς από το Διεθνές Δίκαιο και τον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ. Το μίνιμουμ που ζητείται εδώ είναι η Τουρκία να επιτρέψει σε Ε/Κ και Τ/Κ να εξεύρουν μεταξύ τους μια αξιοπρεπή λύση εντός της ΕΕ. Σε διαφορετική περίπτωση ο χρόνος θα δώσει τη λύση, που δεν είναι άλλη από τη λειτουργία δύο κρατών στο έδαφός της. Το ένα είναι αναγνωρισμένο. Το δεύτερο είναι θέμα χρόνου πότε θα αναγνωρισθεί.
