Τον 17ο αιώνα ο Γάλλος φιλόσοφος Μπλεζ Πασκάλ είχε παρατηρήσει πως αν αναγκάζεις τα παιδιά να γονατίζουν κάθε μέρα για να προσευχηθούν, ανεξάρτητα από την αρχική τους πεποίθηση, στο τέλος θα πιστέψουν στην ύπαρξη του Θεού. Φτάνοντας στο σήμερα και στον 21ο αιώνα, η παρατήρηση του φιλόσοφου Πασκάλ, συνεχίζει να έχει τη σημασία της.
Στα δημόσια σχολεία τα παιδιά εξακολουθούν να προσεύχονται κάθε πρωί, να διδάσκονται το μάθημα των θρησκευτικών με συγκεκριμένη διδασκαλία, να πηγαίνουν στην εκκλησία χάνοντας ώρες μαθήματος, να περνάνε από αγιασμό την πρώτη μέρα του σχολείου και να ερωτώνται αν θέλουν να εξομολογηθούν.
Η ιδεολογική παρέμβαση της Εκκλησίας στα σχολεία, παραμένει ένα ζήτημα που δεν έχουμε λύσει, αναφέρει ο διδάκτωρ Φιλοσοφίας της Εκπαίδευσης και συγγραφέας του βιβλίου «Ελευθερία υπό Διαπραγμάτευση: Η θρησκευτική εκπαίδευση στην Κύπρο και στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης», Γιώργος Κατάλιακος. Την ίδια ώρα, ο θεολόγος Ανδρέας Πιτσιλλίδης απαντά σε ένα βασικό ερώτημα: Θα ήταν η κυπριακή κοινωνία έτοιμη να δεχτεί έναν πιο περιορισμένο ρόλο της Εκκλησίας στα σχολεία;
«Φορέας άσκησης πολιτικής»
Τον περασμένο μήνα η υπουργός Παιδείας, Αθηνά Μιχαηλίδου, σε συνάντηση που είχε με τον Αρχιεπίσκοπο Γεώργιο, ανέφερε χαρακτηριστικά πως η σχέση της Εκκλησίας με το Υπουργείο Παιδείας είναι «σημαντική διαχρονικά» και ειδικά σήμερα λόγω των συνθηκών που βιώνουμε στα σχολεία μας. Μάλιστα, συνεχίζοντας, η ίδια υπογράμμισε πως θεωρεί δεδομένο ότι θα θεσμοθετηθεί αυτή η συνεργασία και θα γίνει τακτή. «Η παρουσία της κυπριακής Ορθόδοξης Εκκλησίας σήμερα στα σχολεία αποτελεί απτή απόδειξη του ρόλου που παραδοσιακά υπηρετούσε και που θέλει να υπηρετεί, δηλαδή αυτό του φορέα άσκησης πολιτικής εξουσίας», σύμφωνα με τον δρα Κατάλιακο.
Όπως ο ίδιος εξηγεί, η ενεργώς ανάμειξη της Εκκλησίας στα θέματα της παιδείας μπορεί να διακριθεί σχηματικά σε δύο επίπεδα: Α) Στην από κοινού με το Υπουργείο Παιδείας διαμόρφωση εκπαιδευτικής πολιτικής και εκπόνησης αναλυτικών προγραμμάτων τα οποία να προάγουν τη χριστιανική ηθική και τα πατριωτικά ιδεώδη και Β) Στην εκμάθηση και διατήρηση χριστιανικών τελετουργικών στα σχολεία όπως η λατρεία, ο αγιασμός και η προσευχή.
Μάθημα θρησκευτικών
Ο τρόπος διδασκαλίας του μαθήματος των θρησκευτικών στα σχολεία, αποτέλεσε κατά καιρούς το επίκεντρο αντιπαραθέσεων, με τους μεν να στηρίζουν το υφιστάμενο μοντέλο διδασκαλίας και του δε να κάνουν λόγο για μάθημα που θυμίζει κατήχηση.
Σύμφωνα με τον δρα Κατάλιακο, η Κυπριακή Δημοκρατία εφαρμόζει το μοντέλο της ομολογιακής θρησκευτικής εκπαίδευσης στα σχολεία σύμφωνα με το οποίο τα παιδιά διδάσκονται το επικρατούν θρησκευτικό δόγμα της γηγενούς χριστιανικής (Ορθόδοξης) πλειοψηφίας.
Το κύριο πρόβλημα ωστόσο που προκύπτει μέσα από αυτή τη δομή, όπως επισημαίνει ο ίδιος, είναι ότι η διδασκαλία μιας συγκεκριμένης θρησκείας διευρύνει το πλέγμα των ήδη υφισταμένων διακρίσεων (κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών) μεταξύ των ανθρώπων σε μια πολυπολιτισμική́ κοινωνία, και αποδυναμώνει το αίσθημα κοινωνικής συνοχής, στοιχείο απαραίτητο για την ομαλή́ συμβίωση των ανθρώπων σε έναν πολυπολιτισμικό́ κόσμο.
Λειτουργεί́, επίσης, ως στοιχειό ανάδειξης και ενίσχυσης της «εθνικής ταυτότητας», γεγονός που υποθάλπει μια διαρκή ένταση μεταξύ́ του γηγενούς χριστιανικού πληθυσμού και των διαφορετικών θρησκευτικών δογμάτων. Γι’ αυτό, και προς αποφυγήν των όποιων εντάσεων, ο δρ Κατάλιακος τονίζει πως καλό θα ήταν να μελετήσουμε προσεκτικά εκπαιδευτικά́ συστήματα ανοικτά́ σε τροποποιήσεις και μετεξελίξεις αναφορικά με το πλαίσιο της θρησκευτικής εκπαίδευσης όπως είναι αυτό της Σουηδίας και της Νορβηγίας.
«Η μετεξέλιξη του μαθήματος των θρησκευτικών, από ομολογιακό μάθημα σε μάθημα γενικής γνώσης των θρησκευμάτων, υπονοεί μια σειρά αλλαγών στις ίδιες τις σχέσεις κράτους - Εκκλησίας που είναι δύσκολο να επιτευχθεί εάν δεν υπάρχει η ανάλογη πίεση από πλευράς κοινωνίας. Αν αυτή η πίεση για αλλαγή εξακολουθήσει να ασκείται μονάχα από τις θρησκευτικές μειονότητες, τότε το έργο μετεξέλιξης του εκπαιδευτικού́ συστήματος θα προσκρούει στις πάγιες θέσεις και αξιώσεις της επικρατούσας θρησκείας», υπογραμμίζει.
Ο ίδιος επισημαίνει επίσης πως πρέπει να δοθεί χώρος και στην επιστημονική́ έρευνα για διαμόρφωση τρόπων εξέλιξης των μοντέλων διδασκαλίας, κάτι που ήδη παίρνει θέση σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, με αξιόλογα μέχρι στιγμής αποτελέσματα. «Ακόμη και σε μια πειραματική́ βάση αυτά μπορούν να βρουν εφαρμογή́ αρκεί να τα αντιμετωπίσουν από τη μια η Εκκλησία χωρίς καχυποψία και από την άλλη το κράτος με εύνοια, μεθοδεύοντας την ανάλογη εκπαιδευτική́ πολιτική», όπως εξηγεί.
Σεβασμός άλλων θρησκειών
Το μοντέλο διδασκαλίας του μαθήματος των θρησκευτικών, όπως επίσης και όλες οι άλλες θρησκευτικές πρακτικές που ακολουθούνται, όπως για παράδειγμα η πρωινή προσευχή, δημιουργούν ένα καίριας σημασίας ερώτημα: Είναι σεβαστές οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των παιδιών που δεν είναι χριστιανοί ορθόδοξοι, σήμερα στα σχολεία; ή παραβιάζονται τα ατομικά δικαιώματά τους; Τα παιδιά που δεν είναι χριστιανοί ορθόδοξοι διατηρούν σήμερα το δικαίωμα αίτησης για απαλλαγή από το μάθημα των θρησκευτικών. Αυτό, όπως σχολιάζει ο δρ Κατάλιακος, σε σχέση με παλαιότερες εποχές κατά τις οποίες η παρακολούθηση του μαθήματος ήταν υποχρεωτική μπορεί να εκληφθεί ως «άλμα προς τα εμπρός» στο ζήτημα της αναγνώρισης και σεβασμού των θρησκευτικών ελευθεριών. Ωστόσο, όπως εξηγεί, το γεγονός ότι χρήζουν απαλλαγής όσες μαθήτριες και μαθητές δεν είναι χριστιανοί́ ορθόδοξοι, θέτει μια σειρά από́ προβληματικές και διλήμματα που είναι τα εξής:
α) Η αποκάλυψη ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων ως προϋπόθεση για απαλλαγή́ από το μάθημα των θρησκευτικών. Η διασφάλιση του δικαιώματος απαλλαγής εξυπονοεί́ κάποια μορφή εξαναγκασμού, δηλαδή την αποκάλυψη των θρησκευτικών πεποιθήσεων του καθενός. Ό,τι φαντάζει ως εξέλιξη στον τομέα των δικαιωμάτων του παιδιού και της αποδοχής του «άλλου» καταλήγει στην πράξη ως οπισθοδρόμηση από τη στιγμή που καταπατούνται άλλα στοιχειώδη και αναφαίρετα δικαιώματα.
β) Ο στιγματισμός του επηρεαζόμενου μαθητή ως το «απολωλός πρόβατο», ως ο δρώντας εκείνος που εξαιρείται από τη νόρμα της χριστιανικής ηθικής. Σαν αποτέλεσμα αντιμετωπίζει τον κίνδυνο περιθωριοποίησης από τον κύκλο των συμμαθητών του, κάτι που επενεργεί αρνητικά, ή μάλλον αντικοινωνικά, ως προς τη μετέπειτα εξέλιξη του χαρακτήρα του παιδιού.
γ) Το αίτημα για απαλλαγή σε νεαρή ηλικία θέτει τα παιδιά́ προ δυσάρεστων καταστάσεων, αφού οι συμμαθητές τους συνηθίζουν να τους καλούν με το θρήσκευμά τους παρά με το όνομα τους (Ιεχωβάς, μουσουλμάνος κ.λπ.). Τα παιδιά γίνονται, έτσι, φορείς μιας θρησκευτικής ταυτότητας για την οποία ούτε γνωρίζουν πολλά και την οποία καλούνται πολλές φορές να υπερασπίσουν.
Άλλες ευρωπαϊκές χώρες
Εξετάζοντας το συγκεκριμένο ζήτημα, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τις επικρατούσες πρακτικές άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Σύμφωνα με τον κ. Κατάλιακο, στα πλείστα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης τείνει να επικρατεί η άποψη ότι η θρησκευτική αγωγή σήμερα οφείλει να αποκτήσει διαπολιτισμικό/διαθρησκευτικό περιεχόμενο. «Ιδιαίτερη έμφαση σε αυτή́ τη διαθρησκευτική προσέγγιση δίνεται στην ανάδειξη κοινωνικών δεξιοτήτων από́ πλευράς μαθητριών/τών, όπως η κατανόηση των διαφορών κοσμοθεωρήσεων που έχουν κοσμικό́ ή και υπερβατικό χαρακτήρα και η ανάπτυξη διαπολιτισμικού́ διαλόγου μεταξύ́ ανόμοιων πολιτισμικά́ και θρησκευτικά́ ατόμων», όπως αναφέρει. Σκοπός της προσέγγισης αυτής, όπως τονίζει, είναι η παροχή ενδεδειγμένης πληροφόρησης σε σχέση με τις θρησκείες, έτσι που να εμπεδώσουν οι μαθήτριες/τες τα δημοκρατικά́ ιδεώδη που χαρακτηρίζουν μια πλουραλιστική́ ευρωπαϊκή́ κοινωνία. «Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι περιπτώσεις της Γαλλίας και προσφάτως της Σλοβενίας, χώρες στις οποίες η θρησκευτική αγωγή δεν αποτελεί μέρος των σχολικών αναλυτικών προγραμμάτων», σύμφωνα με τον κ. Κατάλιακο.
Όχι σε αυθαίρετες παρεμβάσεις
Η Εκκλησία διαδραματίζει σημαντικό και πολυδιάστατο ρόλο στα σχολεία, ανέφερε μιλώντας στον «Π» ο θεολόγος Ανδρέας Πιτσιλλίδης, τονίζοντας παράλληλα, πως είναι απαραίτητο να διασαφηνιστεί πως στη σημερινή εποχή απαιτείται να υπάρχει σαφής διάκριση μεταξύ του θεσμού της Εκκλησίας και του θεσμού της Παιδείας. «Η Εκκλησία πολλά μπορεί και πρέπει να προσφέρει υποστηρικτικά στα σχολεία μας αλλά σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να γίνεται αυτό με αυθαίρετες παρεμβάσεις, κάτι που θα αποτελούσε όχι απλώς αναχρονισμό αλλά έως και μοναδική εξαίρεση παγκόσμια. Εξαιρώντας τα ελάχιστα θεοκρατικά καθεστώτα που έχουν δυστυχώς ακόμα απομείνει διεθνώς», όπως υπογράμμισε. Αναμφίβολα, σύμφωνα με τον ίδιο, για πολλούς αιώνες ο ρόλος και η προσφορά της Εκκλησίας της Κύπρου στην παιδεία υπήρξε «καθοριστικός και ανεκτίμητης αξίας». Ωστόσο σήμερα, με τη σκυτάλη να έχει περάσει στην πολιτεία, ο σημαντικός ρόλος που έχει να διαδραματίσει η Εκκλησία, «δεν πρέπει να περιλαμβάνει παρεμβάσεις που να αποτελούν τροχοπέδη σε κάθε προσπάθεια αλλαγής και προόδου στον τόπο μας». «Προσωπικά θα ήθελα να επισημάνω ένα παράδειγμα όπου θεωρώ πως πρέπει να τύχει αναπροσαρμογής και αναφέρομαι ειδικά στην εξομολόγηση στα σχολεία. Η κατ' εξοχήν θέση του μυστηρίου βρίσκεται στις ενορίες με κέντρο τον ναό και όχι στα σχολεία», όπως ανέφερε χαρακτηριστικά.
Είναι έτοιμη η κοινωνία;
Ερωτηθείς σε σχέση με το κατά πόσο η κυπριακή κοινωνία θα ήταν έτοιμη να δεχτεί έναν πιο περιορισμένο ρόλο της Εκκλησίας στα σχολεία, ο κ. Πιτσιλλίδης επεσήμανε πως «η κυπριακή κοινωνία διαρκώς αλλάζει και εξελίσσεται και ενώ ο λαός μας διατηρεί αναλλοίωτη τη μακραίωνη ιστορική και θρησκευτική του ταυτότητα, ωστόσο κατανοεί και το ότι το σχολείο της εποχής έχει και πολυπολιτισμική διάσταση που δεν θα πρέπει να αγνοείται». Αναμφίβολα όμως, όπως αναφέρει, το αν θα το αποδεχτεί ή όχι η κοινωνία θα εξαρτηθεί και από το αν η ίδια η Εκκλησία ως θεσμός είναι έτοιμη να το αποδεχτεί. «Μπορώ να πω ότι προσωπικά αισθάνομαι σημαντικά αισιόδοξος γιατί ο νέος Αρχιεπίσκοπος τόσο στον ενθρονιστήριο λόγο του όσο και με τις μέχρι σήμερα ενέργειές του, κατάφερε να εναρμονίσει την αδιάπτωτη έγνοια της Εκκλησίας για την παιδεία μας με επιλεγμένες μόνο παρεμβάσεις που τις χαρακτηρίζει το μέτρο και η σύνεση και όχι η ακρότητα και ο διχαστικός λόγος, περιοριζόμενος δηλαδή στον βαρυσήμαντο πνευματικό του ρόλο και την υψηλή του αποστολή», ανέφερε εν κατακλείδι.
