Η κυπριακή φυλή των μελισσών (Apis mellifera cypria), ευερέθιστη και επιθετική από τη φύση της, λόγω της αιώνιας πάλης της με τη σαρκοφάγο εχθρό της, την ανατολική σφήκα Vespa οrientalis, τα τελευταία χρόνια έχει παρεξηγηθεί σε τόσο μεγάλο βαθμό από μεγάλη μερίδα μελισσοκόμων στην Κύπρο, με αποτέλεσμα, παρ' όλο που είναι προσαρμοσμένη στις τοπικές περιβαλλοντικές συνθήκες, να δέχεται μεγάλη πίεση σε ολόκληρo το νησί (ελεύθερες και κατεχόμενες περιοχές), λόγω της εισαγωγής ξένου γενετικού υλικού, δηλαδή άλλες φυλές μελισσών, με τις οποίες οι μελισσοκόμοι επιδιώκουν μεταξύ άλλων καλύτερη διαχείριση. Η πραγματικότητα είναι ότι η Κύπρος με την ένταξή της στην ΕΕ δεν πρόσεξε την ντόπια φυλή των μελισσών. Δεν ακολούθησε το παράδειγμα άλλων χωρών, όπως της Σλοβενίας (Apis mellifera carnica), για να ρυθμίσει την απαγόρευση εισαγωγής ξένων φυλών στο νησί.
Μέχρι σήμερα μεγάλος αριθμός μελισσοκόμων εισάγει ξένες βασίλισσες στις κυψέλες του. Δημιουργούν όμως, σύμφωνα με τους επιστήμονες, νέα υβρίδια τα οποία εμφανίζουν αρνητικές επιδράσεις και την απώλεια των παραγωγικών πλεονεκτημάτων μετά την πρώτη γενιά. Την ίδια ώρα το αυτόχθονο υποείδος βρίσκεται σε διαδικασία αντικατάστασης από ξένα υποείδη, με αποτέλεσμα να απειλείται με εξαφάνιση, με επακόλουθο τη μείωση της βιοποικιλότητας.
Μία υποσχόμενη πρωτοβουλία, η οποία μπορεί να συμβάλει στο να αλλάξει η πιο πάνω εικόνα, εντοπίζεται στη συνεργασία που ανακοινώθηκε τον περασμένο μήνα μεταξύ του ΤΕΠΑΚ, μέσω του Εργαστηρίου Μικροβιακής Βιοτεχνολογίας υπό την ακαδημαϊκή ευθύνη του καθηγητή Δημήτρη Τσάλτα, και της εταιρείας «Μιχάλης Φιλίππου και Υιοί (Μελισσοκομία) Λτδ» και με την υποστήριξη του κυπριακού μελιού «Όρος Μαχαιρά». Στόχος της πρωτοβουλίας είναι η ανάπτυξη ενός πρωτοκόλλου ταυτοποίησης που θα επιτρέπει τη διάκριση της κυπριακής αυτόχθονης μέλισσας (Apis mellifera cypria) από άλλες πληθυσμιακές ομάδες με πολύ γρήγορο και οικονομικό τρόπο. Η έρευνα υλοποιείται στο πλαίσιο του έργου CYpria υπό την καθοδήγηση της μεταδιδακτορικής ερευνήτριας δρος Μαμαντίας Κωνσταντίνου και χρηματοδοτείται από το πρόγραμμα InnoVouchers του Ιδρύματος Έρευνας και Καινοτομίας (ΙδΕΚ).
Η μεθοδολογία
Η καινοτόμος αυτή συνεργασία στοχεύει στη διατήρηση της μοναδικής αυτής φυλής, συμβάλλοντας ταυτόχρονα στην προστασία και ανάδειξη της αυθεντικότητας και της ποιότητας του κυπριακού μελιού. Όμως, με ποιον τρόπο; «Προσπαθούμε αυτή τη στιγμή να αναπτύξουμε μια μεθοδολογία ταυτοποίησης μελισσών η οποία είναι πιο γρήγορη και πιο οικονομική από τον κλασικό τρόπο, ο οποίος απαιτεί αρκετό χρόνο και κόστος», δήλωσε στον «Π» ο καθηγητής στο Τμήμα Γεωπονικών Επιστημών, Βιοτεχνολογίας και Επιστήμης Τροφίμων στο ΤΕΠΑΚ, Δημήτρης Τσάλτας. Εξήγησε ότι μέχρι σήμερα οι προσπάθειες για ταυτοποίηση γίνονται με το μικροσκόπιο, δηλαδή με το μάτι. Μελετούνται οι πτέρυγες των μελισσών, ώστε να εξαχθεί συμπέρασμα για το υποείδος στο οποίο ανήκουν. «Όμως αυτή τη στιγμή προσπαθούμε να αναπτύξουμε μία μέθοδο η οποία βασίζεται σε γενετικά χαρακτηριστικά, στην παραλλακτικότητα του DNA της μέλισσας. Θα είναι πολύ πιο γρήγορη μέθοδος, ώστε να μπορεί κανείς να εξετάσει πολύ περισσότερα έντομα, από πολλές και διαφορετικές κυψέλες, ώστε να βγάλει ένα γρήγορο και πολύ ακριβές αποτέλεσμα», τόνισε.
Η καινοτομία που αναπτύσσει σήμερα το κυπριακό πανεπιστήμιο θα μπορέσει να βοηθήσει όχι μόνο την εταιρεία κυπριακού μελιού με την οποία συνεργάζεται, αλλά όλο τον μελισσοκομικό κόσμο, τόσο στην Κύπρο όσο και στο εξωτερικό. Μόλις γίνει η πιστοποίηση της τεχνικής, θα μπορεί να υιοθετήσει μικρές παραλλαγές και να εφαρμοστεί και σε άλλες χώρες του κόσμου, σύμφωνα με τον καθηγητή.
Ανάδειξη του μελιού λόγω φυλής
Μιλώντας για τους λόγους για τους οποίους υπάρχει σήμερα η ανάγκη για την πιστοποίηση της κυπριακής φυλής μελισσών, αλλά και διεθνώς, είπε ότι θα δώσει στους μελισσοκόμους τα απαραίτητα εργαλεία για την προστασία και προώθηση της ντόπιας μέλισσας, ενισχύοντας παράλληλα τη βιωσιμότητα του πληθυσμού της και την παραγωγή ποιοτικού, τοπικά παραγόμενου μελιού. Αρχικά προέκυψε το αίτημα των Αρχών, είτε είναι η Κυπριακή Δημοκρατία είτε η Ευρωπαϊκή Ένωση είτε διάφορες υπηρεσίες, οι οποίες θέλουν να παρακολουθούν το αποτέλεσμα των οικονομικών ενισχύσεων που δίνουν στους μελισσοκόμους για να διατηρούν τα ιθαγενή υποείδη της μέλισσας. «Πάνω σε αυτό ήρθαμε και χτίσαμε κάτι το οποίο πιστεύω ότι είναι ακόμα πιο σημαντικό. Πως μπορούμε να βοηθήσουμε τους μελισσοκόμους να αναδείξουν το ιθαγενές υποείδος, ώστε, μετά από απόδειξη ότι διαθέτουν στις κυψέλες τους το συγκεκριμένο υποείδος, να τονίζουν ότι και τα προϊόντα από αυτό, κυρίως το μέλι, διαφοροποιούνται σε σχέση με άλλα στην αγορά», πρόσθεσε.
Διευκρίνισε ότι ακόμη δεν είναι γνωστό στην επιστήμη εάν το μέλι από μία ντόπια φυλή διαφοροποιείται σε σχέση με τα μέλια άλλων φυλών, δηλαδή εάν ο παράγοντας φυλή δημιουργεί διαφοροποιήσεις, όμως αυτό θα είναι αντικείμενο μελέτης που θέλουν να διενεργήσουν σε δεύτερο στάδιο. Εκείνο το οποίο κυρίως έχει μελετηθεί σε μεγάλο βαθμό είναι τα χαρακτηριστικά ενός μελιού από τον παράγοντα βόσκηση στα διάφορα φυτικά είδη, με αποτέλεσμα να προκύπτουν τα διάφορα είδη μελιού (θυμαρίσιο, εσπεριδοειδών, ποικίλης ανθοφορίας κ.α.). Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι το μέλι είναι αποτέλεσμα σύνθετων χημικών διεργασιών, στο οποίο περιέχονται και ένζυμα από αδένες της μέλισσας, τα οποία προσθέτει για να μεταβάλλει τη χημική σύσταση του μελιού, βελτιώνοντας τη γεύση του. Συνεπώς, η μελέτη του ΤΕΠΑΚ θα επιχειρήσει να αναδείξει τη μοναδικότητα αυτών των διεργασιών από τους αδένες της κυπριακής φυλής μελισσών. «Πρώτα όμως θα πρέπει να γνωρίζεις ότι μελετάς ένα καθαρό υποείδος, για να θέλεις να διασφαλίσεις στη συνέχεια ότι δεν θέλεις να χάσεις τα περισσότερα ή διαφορετικά θρεπτικά συστατικά στο μέλι του, λόγω της εξαφάνισής του», είπε ο δρ Τσάλτας.
Υπάρχει η κυπριακή μέλισσα;
Μεταφέραμε στον καθηγητή του ΤΕΠΑΚ την άποψη ότι σήμερα στην Κύπρο δεν υπάρχει ντόπια φυλή μελισσών, ή αν υπάρχει, είναι αλλοιωμένη, άποψη που επικρατεί σε σημαντική μερίδα μελισσοκόμων στο νησί. Τόνισε ότι η επιστημονική τεκμηρίωση για το ζήτημα είναι ένα από τα έμμεσα παραδοτέα πεδία που θέλουν να καλύψουν, γιατί θα έχουν τη δυνατότητα να δουν πώς διαμορφώνεται γενετικά ο πληθυσμός των μελισσών στην Κύπρο. Ωστόσο ανέφερε ότι δεν φαίνεται να έχει αλλοιωθεί το ιθαγενές υποείδος, γιατί δεν διασταυρώνεται εύκολα και δεν επιζούν εύκολα οι διασταυρώσεις με τα εμπορικά υποείδη που εισάγονται στο νησί, όπως την περίφημη μέλισσα Μπάκφατ (φυλή μέλισσας ανθρώπινης δημιουργίας, που αναπτύχθηκε από τον «Αδελφό Άνταμ», μοναχό στο Αββαείο του Μπάκφας στο Ηνωμένο Βασίλειο), η οποία κυριαρχεί σε κυπριακά μελισσοκομία.
Η συνεργασία Ε/Κ και Τ/Κ
Όπως πληροφορείται ο «Π», αντικείμενο συζήτησης στη Δικοινοτική Τεχνική Επιτροπή Περιβάλλοντος είναι και οι ροές φυλών μελισσών από τα κατεχόμενα προς τις ελεύθερες περιοχές. Αξίζει να σημειωθεί ότι και στα κατεχόμενα είναι πολύ μεγάλη η πίεση που δέχεται τα τελευταία χρόνια η Apis mellifera cypria, με συστηματική εισαγωγή ξένων φυλών από την Τουρκία. Αυτό το διάστημα και στην Τεχνική Επιτροπή Περιβάλλοντος γίνεται προσπάθεια για προώθηση κοινών μέτρων από τις δύο πλευρές, ώστε να διαφυλαχθεί η κυπριακή μέλισσα, με ανάδειξη της ποιότητας του μελιού της. Στόχος είναι να πειστούν οι μελισσοκόμοι στην Κύπρο για την ανάγκη προστασίας της.
Η αξία στην κλιματική αλλαγή
Υπάρχουν σημαντικοί λόγοι για τους οποίους πρέπει να διαφυλαχθεί η κυπριακή φυλή μελισσών, σημείωσε ο δρ Τσάλτας, όπως η ανθεκτικότητά της απέναντι σε φυσικούς εχθρούς (π.χ. ανατολική σφήκα Vespa οrientalis ) αλλά και απέναντι στην κλιματική αλλαγή. «Ποτέ δεν θα γνωρίζουμε πότε θα χρειαστούμε τα είδη, είτε φυτά είτε ζώα. Παράγοντες όπως οι εχθροί και η κλιματική αλλαγή θα μας αναγκάσουν να ανατρέξουμε στο γενετικό υλικό για να βελτιώσουμε υφιστάμενα είδη. Άρα, η αντοχή της κυπριακής μέλισσας στις κλιματολογικές συνθήκες του νησιού, μπορεί να είναι πηγή γενετικού υλικού για βελτίωση εμπορικών ειδών μέλισσας. Όλα αυτά είναι γνωστά στη Βιολογία, και για αυτό για οποιονδήποτε ζωντανό οργανισμό πρέπει να κάνουμε ό,τι είναι δυνατό για να τον διαφυλάσσουμε. Όλες αυτές οι οντότητες επιτελούν έναν τεράστιο ρόλο για την επιβίωση ειδών, τα οποία είναι πολλές φορές υπό μεγάλη πίεση, για να εξαφανιστούν», ανέφερε.
Αξιοποιώντας το στομάχι της μέλισσας
Τα τελευταία χρόνια στο Εργαστήριο Μικροβιακής Βιοτεχνολογίας του ΤΕΠΑΚ αναζητούν προβιοτικούς οργανισμούς που δίνονται στη διατροφή για να ενισχύσουν το ανοσοποιητικό σύστημα και γενικότερα την αντοχή των οργανισμών. «Επικεντρωνόμαστε στη μέλισσα το τελευταίο διάστημα, ψάχνοντας να βρούμε τι θα μπορούσαμε να ταΐσουμε από μικρόβια του πεπτικού της συστήματος. Πάλι εδώ έχει ενδιαφέρον το ότι τα αναζητάμε μέσα στην κυπριακή μέλισσα, γιατί προφανώς έχει αυτή τη μεγάλη αντοχή στις καιρικές συνθήκες της Κύπρου, άρα πιθανόν να κρύβει στο στομάχι της πολύ ενδιαφέροντες μικροοργανισμούς», είπε.
Aπουσία ακαδημαϊκής υποστήριξης
Η ακαδημαϊκή υποστήριξη της κυπριακής μελισσοκομίας σήμερα είναι ανύπαρκτη στην Κύπρο. Σε αντίθεση με το εξωτερικό, κανένα κυπριακό πανεπιστήμιο δεν διαθέτει έδρα της μελισσοκομίας η οποία να καθοδηγεί και να συμβουλεύει τους μελισσοκόμους, με αποτέλεσμα να κινούνται σε αχαρτογράφητα νερά, στα οποία μπορεί να ενταχθεί και η σημερινή υποτίμηση της κυπριακής φυλής. Αναγνωρίζοντας αυτό το κενό, ο δρ Τσάλτας ανέφερε ότι ο ίδιος το έχει συζητήσει αρκετές φορές στο παρελθόν με συναδέρφους του. Σημείωσε ότι φοιτητές θα μπορούσαν να κάνουν διδακτορικές έρευνες πάνω στην κυπριακή μέλισσα και να αναπτυχθούν καινοτομίες
