Ο Κόλιν Στιούαρτ είναι ο πιο πρόσφατος στη μακρά λίστα αξιωματούχων των Ηνωμένων Εθνών, που αποχωρούν από την Κύπρο έχοντας επιτύχει μόνο έναν από τους δύο δηλωμένους στόχους: τη διατήρηση της ειρήνης και την οικοδόμηση συνθηκών για μια βιώσιμη λύση.
Κατά τη διάρκεια της ειρηνευτικής του αποστολής, δεν χύθηκε αίμα μεταξύ των δύο αντίπαλων δυνάμεων, ωστόσο, στο πολιτικό πεδίο, οχτώ ολόκληρα χρόνια μετά την αποτυχία του Κραν Μοντανά, δεν υπάρχει διαπραγματευτική διαδικασία. Μόνο μια προσπάθεια να διατηρούν οι δύο πλευρές επαφή και διάλογο μέσω της ευρύτερης μορφής «5+1».
«Τα τέσσερα χρόνια που βρίσκομαι εδώ δεν υπήρξε κανένα πραγματικό διαπραγματευτικό πλαίσιο. Δεν συζητάμε καν πώς θα έπρεπε να είναι αυτή η διαδικασία», δήλωσε ο Στιούαρτ σε συνέντευξή του στον «Πολίτη».
«Αν το κυπριακό πρόβλημα είναι ένα μεγάλο βουνό που πρέπει να αναρριχηθεί, δεν βρισκόμαστε καν στους πρόποδες· είμαστε αρκετά μίλια μακριά», πρόσθεσε.
Ακόμη και στις υψηλού επιπέδου συνομιλίες για μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης χαμηλού επιπέδου, τα ζητήματα φαίνονται ασύλληπτα, εγείροντας ερωτήματα για τον σκοπό τους.
«Δεν γνωρίζω ποιο είναι το πραγματικό αντίκτυπο των μέτρων οικοδόμησης εμπιστοσύνης στην εμπιστοσύνη. Αλλά αυτό που κάνουν είναι να κρατούν τους τροχούς λαδωμένους για διάλογο. Χωρίς συναντήσεις δεν έχεις τίποτα, οπότε η συμμετοχή των πλευρών και το να εξοικειωθούν να διαχειρίζονται η μία την άλλη αποτελεί μέρος της διαδικασίας», σημείωσε ο Στιούαρτ.
Στη συνέντευξή του, ο απερχόμενος ειδικός αντιπρόσωπος του ΟΗΕ κάνει έναν ειλικρινή απολογισμό του Κυπριακού και της σχεδόν τετραετούς παραμονής του στο νησί.
Μονόπλευρο αφήγημα και στις δύο πλευρές
«Πιστεύω ότι το κυπριακό πρόβλημα μπορεί να επιλυθεί. Το εμπόδιο είναι η απροθυμία για συμβιβασμό που πηγάζει από τα αδιαμφισβήτητα αφηγήματα που υπάρχουν σε κάθε πλευρά, χωρίς καμία τομή σε αυτά τα παράλληλα αφηγήματα».
«Το βλέπω καθημερινά. Κάθε φορά που μιλάω με αξιωματούχους από τη μία πλευρά, ακούω την επικριτική κριτική για όλα τα τρομερά πράγματα που έχει κάνει η άλλη πλευρά».
Ο αξιωματούχος του ΟΗΕ ανέφερε ακόμη πως και οι δύο πλευρές κουβαλούν «ένα είδος ιστορικού βάρους» σε κάθε συζήτηση για τρέχοντα γεγονότα.
«Δεν συνειδητοποιούν πόσο μονόπλευρο είναι το αφήγημά τους γιατί δεν αναγνωρίζουν μια άλλη πραγματικότητα».
Ο Στιούαρτ γνωρίζει ότι τα σχόλιά του δεν θα γίνουν δεκτά από όλους, αλλά επισημαίνει ότι οι κατηγορίες μεροληψίας είναι σύνηθες φαινόμενο στον ΟΗΕ:
«Όταν κυκλοφορούν οι εκθέσεις του Γενικού Γραμματέα, και οι δύο πλευρές λένε πως είμαστε απόλυτα μεροληπτικοί. Και ο λόγος που το λένε αυτό είναι επειδή είναι τόσο πεπεισμένοι ότι έχουν δίκιο, ότι αν ο ΟΗΕ ήταν αμερόληπτος, προφανώς θα το βλέπαμε όπως το βλέπουν αυτοί... Και το γεγονός ότι και οι δύο πλευρές το βλέπουν έτσι, νομίζω, καταδεικνύει το νόημα της μονομέρειας».
Παρά τις προκλήσεις, ο Στιούαρτ επιμένει ότι ο Γενικός Γραμματέας Αντόνιο Γκουτέρες παραμένει απόλυτα αφοσιωμένος στην Κύπρο, συναντώντας πολλές φορές τους ηγέτες και τις εγγυήτριες δυνάμεις, με στόχο να οικοδομηθεί κάποια δυναμική και καλή θέληση που ενδεχομένως να οδηγήσει σε συζήτηση για λύση. Αλλά δεν είναι στο πλαίσιό του να εξαναγκάσει τις πλευρές σε οτιδήποτε, όπως σημειώνει:
«Μπορείς να οδηγήσεις το άλογο στο νερό, αλλά δεν μπορείς να το κάνεις να πιει. Αν οι ηγέτες δεν είναι πρόθυμοι να καθίσουν και να λύσουν το Κυπριακό, ο ΟΗΕ έχει ελάχιστα περιθώρια δράσης. Και γι’ αυτό βρισκόμαστε εδώ 61 χρόνια».
Για τη διαδικασία ειρήνευσης
Ο Στιούαρτ λέει πως το άμεσο πρόβλημα μετά το Κραν Μοντανά ήταν να πειστούν οι Τουρκοκύπριοι να δείξουν ενδιαφέρον για οποιουδήποτε είδους συνομιλίες:
«Βγήκαν ουσιαστικά το 2017 και είπαν, ‘τέλος, δεν πρόκειται να το ξανακάνουμε’».
Από την εκλογή του Ερσίν Τατάρ, οι θέσεις των πλευρών απέχουν πολύ. Δεν συμφωνούν καν στη βάση για τυχόν συνομιλίες. Το γεγονός ότι οι πλευρές συνομιλούν ξανά, αν και όχι για μια διευθέτηση, είναι ένα θετικό βήμα προς τα εμπρός, προσθέτει.
Απίστευτη καχυποψία και απροθυμία για συμβιβασμό
Ο Στιούαρτ αναγνωρίζει ότι υπάρχουν πολλές δυνάμεις που παρατάσσονται κατά μιας λύσης και η προσπάθεια δημιουργίας συνθηκών που θα έφερναν τα μέρη στο τραπέζι μπορεί να μοιάζει με «ανηφόρα». Αλλά κατά την άποψή του, το κύριο εμπόδιο είναι η «θεσμική καχυποψία».
Οι ηγέτες δυσκολεύονται να συμφωνήσουν ακόμη και στα μικρότερα θέματα της ημερήσιας διάταξης, σύμφωνα με τον αξιωματούχο του ΟΗΕ.
«Οι ηγέτες και των δύο πλευρών διστάζουν πολύ να κάνουν οποιεσδήποτε παραχωρήσεις, είναι πρόθυμοι να πάνε σε διαπραγματεύσεις για να κερδίσουν κάτι και το έχω δει αυτό σε πολλά διαφορετικά επίπεδα, αλλά διστάζουν πολύ να παραχωρήσουν οτιδήποτε και αυτό οφείλεται στην απίστευτη καχυποψία που υπάρχει. Όχι τόσο ανάμεσα στον κόσμο, αλλά μεταξύ των αξιωματούχων των δύο πλευρών, των γραφειοκρατών, των πολιτικών κομμάτων και ούτω καθεξής».
Θεωρεί ότι αυτή η καχυποψία έχει ρίζες σε αυτά τα «μεροληπτικά αφηγήματα» που κάνουν την έννοια του συμβιβασμού να μοιάζει ακατανόητη.
«Αυτό είναι το πρόβλημα που βλέπουμε στην Κύπρο. Υπάρχει αυτή η απροθυμία για συμβιβασμό επειδή τα αφηγήματα είναι ασυμβίβαστα. Γιατί η ιστορική αφήγηση της θλίψης και της απώλειας και της θυματοποίησης είναι πολύ μονόπλευρη», είπε ο Στιούαρτ.
«Έχουν δημιουργήσει αυτή την ιδέα ότι εμείς έχουμε απόλυτο δίκιο κι εσείς απόλυτο άδικο, οπότε πώς θα μπορούσαμε να υποχωρήσουμε σε οτιδήποτε».
Αυτή η φαινομενική νοοτροπία μπορεί να παρατηρηθεί ακόμη και στα δευτερεύοντα ζητήματα που συζητούνται μεταξύ των πλευρών.
«Είναι ένα παράδειγμα του μικρόκοσμου του Κυπριακού. Αυτή η απροθυμία για συμβιβασμό αποτελεί το μεγαλύτερο εμπόδιο που βλέπουμε για την εξεύρεση λύσης. Δεν υπάρχει κάτι τέτοιο, όπως μια διαπραγματευμένη λύση ελεύθερης βούλησης όπου και οι δύο πλευρές δεν συμβιβάζονται».
Η καχυποψία διαπερνά την κοινωνία
Όπως εξηγεί ο αξιωματούχος του ΟΗΕ η καχυποψία αυτή, η οποία ενισχύεται από τα διαφορετικά και μονόπλευρα αφηγήματα διαπερνά και την κοινωνία. Σημειώνει ότι το Συμβούλιο Ασφαλείας έχει καλέσει και τις δύο πλευρές να αναθεωρήσουν τα σχολικά τους εγχειρίδια επειδή μέρος της γλώσσας που χρησιμοποιείται «διαιωνίζει αυτό το αίσθημα του ‘εμείς εναντίον αυτών’, τη μισαλλοδοξία και την εχθρότητα προς την άλλη πλευρά».
Επίσης, επισημαίνει, τα Μέσα Ενημέρωσης τροφοδοτούν το αρνητικό κλίμα ως «διανομείς αυτών των μονομερών αφηγημάτων πως όλο το κακό προέρχεται από την άλλη πλευρά και ότι εμείς δεν κάνουμε τίποτα κακό». Ο Στιούαρτ αποδέχεται ότι υπάρχουν βάσιμοι λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι αισθάνονται θιγμένοι.
«Σίγουρα υπήρξαν αδικίες και άνθρωποι έχουν υποφέρει. Αλλά αυτό συνέβη και στις δύο πλευρές. Και το ζητούμενο είναι ότι αν δεν αναγνωρίσεις τη νόμιμη δυστυχία της άλλης πλευράς, τότε είναι πολύ δύσκολο να έχεις μια λογική συζήτηση».
Πώς να αντιμετωπιστεί η καχυποψία;
Ερωτηθείς πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί η καχυποψία, ο απερχόμενος ειδικός αντιπρόσωπος αναφέρθηκε στην έννοια της συμφιλίωσης:
«Πρέπει να υπάρξει μια προσπάθεια για περισσότερη κατανόηση μεταξύ των πλευρών σε δημόσιο επίπεδο, έτσι ώστε οι άνθρωποι να μπορούν πραγματικά να ακούσουν τι σκέφτονται αυτοί από την άλλη πλευρά».
Όσοι περισσότεροι άνθρωποι κατανοήσουν την οπτική γωνία των άλλων, τόσο μεγαλύτερη είναι η κατανόηση των διαφωνιών που υπάρχουν.
«Πιστεύω ότι υπάρχει ανάγκη για κάποια δημόσια διαδικασία, κάποιο είδος αποκάλυψης της αλήθειας ή δημόσιας αλληλεπίδρασης».
Τηλεοπτικά σίριαλ
Σε ένα άλλο επίπεδο, ο ΟΗΕ υποστηρίζει έργα συμφιλίωσης στην Κύπρο έτσι ώστε οι άνθρωποι που δεν είχαν ποτέ επαφή με την άλλη πλευρά να συναντηθούν. «Υπάρχει μια μαγική στιγμή όταν συνειδητοποιούν, πως είμαστε κατά βάθος οι ίδιοι. Έχουμε κοινά πράγματα».
Όπως ανέφερε, ο ΟΗΕ στήριξε διακοινοτικές δραστηριότητες με τη συμμετοχή 5.000 ανθρώπων τους τελευταίους έξι μήνες.
«Αυτό δεν είναι ασήμαντο, αλλά δεν κινεί πραγματικά τα πράγματα σε ευρύτερο επίπεδο και σίγουρα δεν φτάνει στους ανθρώπους που είναι σκληροπυρηνικοί στις αφηγήσεις τους».
Προσθέτει: «Θα ήθελα να δω κάποιο είδος τηλεοπτικού προγράμματος, που να δείχνει τη ζωή στις δύο πλευρές, προκειμένου να αυξηθεί η έκθεση των ανθρώπων στην πραγματικότητα. Δεν μιλάω καν για συζήτηση ιδεών, αλλά απλώς για καλύτερη αίσθηση της πραγματικότητας».
Απάθεια και οι νέες γενιές
Στο ερώτημα για την αυξανόμενη αδιαφορία απέναντι στη διαίρεση, ο Στιούαρτ υποστηρίζει ότι οι νεότερες γενιές δεν κουβαλούν τα βάρη των γονιών και των παππούδων τους κι έτσι πιθανώς δεν ξυπνούν το πρωί σκεπτόμενοι το Κυπριακό. Ωστόσο, η εμπειρία του ΟΗΕ δείχνει ότι αν πλησιάσεις νέους και τους εκθέσεις σε ιδέες και ανθρώπους από την άλλη πλευρά, είναι στην πραγματικότητα πολύ πιο δεκτικοί.
Ωστόσο, προειδοποιεί έντονα - μια από τις τραγωδίες της Κύπρου είναι πως με τον χρόνο το χάσμα μεταξύ των δύο πλευρών έχει διευρυνθεί σημαντικά, μειώνοντας τις πιθανότητες επανένωσης. Λίγοι μιλούν και τις δύο γλώσσες πλέον, ενώ η εμπορική αλληλεπίδραση είναι ελάχιστη.
«Το βόρειο τμήμα εξαρτάται οικονομικά και πολιτικά από την Τουρκία και αυτή η εξάρτηση αυξάνεται μέρα με τη μέρα. Όσο συμβαίνει αυτό, τόσο λιγότερες είναι οι συνθήκες για κάποια λύση που να περιλαμβάνει επανένωση».
Χωρίς ειρηνευτική δύναμη, θα υπήρχε σύγκρουση
Σχετικά με την ειρηνευτική αποστολή και με όσους υποστηρίζουν ότι η παρουσία του ΟΗΕ στο νησί έχει τελικά συμβάλει στη διαιώνιση της σύγκρουσης με τη διατήρηση του στάτους κβο, επισημαίνει ότι η διατήρηση της ειρήνης είναι προτιμητέα από την απώλεια των ζωών. Ο ΟΗΕ παίζει έναν «μοναδικό απαραίτητο ρόλο» σε αυτόν τον τομέα, λέει, προσθέτοντας «Δεν υπάρχει πραγματικά σενάριο όπου θα μπορούσε να συζητηθεί μια ασφαλής αποχώρηση του ΟΗΕ».
«Ο ΟΗΕ είναι πραγματικά πολύ απασχολημένος καθημερινά με την πρόληψη σύγκρουσης», είπε ο Στιούαρτ. Υπάρχουν δεκάδες περιστατικά καθημερινά στη νεκρή ζώνη, και το καθένα έχει τη δυνητική ικανότητα να κλιμακωθεί σε πολιτική ή στρατιωτική ένταση.
«Αν ο ΟΗΕ αποχωρούσε, η καχυποψία είναι τόσο υψηλή που κάθε πλευρά θα φοβόταν ότι η άλλη θα εκμεταλλευόταν το κενό, θα προχωρούσε και θα καταλάμβανε κάτι στη νεκρή ζώνη», ανέφερε.
Αυτό θα οδηγούσε σε άμεση σύγκρουση, όχι επειδή κάποια πλευρά το θέλει, αλλά επειδή «κάθε πλευρά θα ένιωθε υποχρεωμένη να λάβει προληπτικά μέτρα και αυτό θα τους έφερνε αντιμέτωπους».
Μαθήματα από την Πύλα και το παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος
Τον Αύγουστο του 2023, οι δυνάμεις του ΟΗΕ δέχτηκαν επίθεση ενώ προσπαθούσαν να αποτρέψουν την τουρκοκυπριακή πλευρά από την κατασκευή δρόμου στη νεκρή ζώνη στην Πύλα. Αυτό οδήγησε σε συνομιλίες μεταξύ του ΟΗΕ και των δύο πλευρών, που κατέληξαν σε μια συμφωνία «win‑win» για το πώς να προχωρήσουν στην περιοχή. Η συμφωνία δεν έχει ποτέ εφαρμοστεί.
Ερωτηθείς γιατί, ο Στιούαρτ επανήλθε στο θέμα της καχυποψίας, σημειώνοντας ότι όταν έγινε εμφανές ότι η τουρκοκυπριακή πλευρά σχεδίαζε μονομερώς να κατασκευάσει δρόμο στη νεκρή ζώνη, ο ΟΗΕ συνειδητοποίησε ότι δεν μπορούσε να τον σταματήσει, και έτσι προσπάθησε να περισώσει την κατάσταση.
«Ως ειρηνευτική αποστολή δεν είμαστε εξοπλισμένοι να σταματήσουμε έναν στρατό. Ασφαλώς και δεν πιστεύαμε ότι θα μπορούσαμε τελικά να τον αποτρέψουμε. Και η καταδίκη τους μετά το γεγονός δεν θα ήταν πολύ αποτελεσματική».
Έτσι, ο ΟΗΕ προσέγγισε τις δύο πλευρές για να βρει μια συμβιβαστική συμφωνία που θα απέτρεπε μονομερείς ενέργειες. Οι Τουρκοκύπριοι ήταν ανοιχτοί σε συζήτηση. Ο Στιούαρτ προσέγγισε την ελληνοκυπριακή πλευρά προτείνοντας την αποδοχή της κατασκευής του δρόμου με αντάλλαγμα ορισμένες αναπτύξεις στο υψίπεδο πάνω από την Πύλα, οι οποίες θα μπορούσαν να αποκτήσουν έναν πραγματικά δικοινοτικό χαρακτήρα.
««Στην αρχή, όπως είναι απολύτως κλασικό, η αντίδραση των Ελληνοκυπρίων ήταν, σε καμία περίπτωση, πάνω από τα πτώματά μας, αρνήθηκαν καν να συζητήσουν οποιοδήποτε είδος συμβιβασμού. Και αυτή ήταν η θέση τους μέχρι περίπου την τελευταία μέρα πριν ξεκινήσουν τα μηχανήματα στον βορρά. Τότε άλλαξαν γνώμη», λέει ο Στιούαρτ.
Συμφώνησαν να μιλήσουν, αλλά ήταν πλέον πολύ αργά. Τα πράγματα είχαν ήδη τεθεί σε κίνηση και δεν υπήρχε τρόπος να ανατραπεί η απόφαση.
Αυτό που συνέβη στη συνέχεια ήταν «ατυχές» και μη αναμενόμενο, «αλλά η τουρκική πλευρά έκανε ένα στρατηγικό λάθος επιτιθέμενη στις ειρηνευτικές δυνάμεις» και αυτό οδήγησε στην καταδίκη τους από τη διεθνή κοινότητα και στην απόσυρση. Ο ΟΗΕ έλαβε μήνυμα ότι ήταν έτοιμοι να συνομιλήσουν.
Η επόμενη περίοδος υπήρξε «ίσως μία από τις πιο θετικές εμπειρίες της θητείας μου εδώ», λέει ο Στιούαρτ. Ξεκίνησαν συζητήσεις και με τις δύο πλευρές με δέσμευση να προχωρήσουν σε μια συμφωνία. Βρήκαν γρήγορα κοινό έδαφος. «Ήταν πραγματικά μια πολύ ικανοποιητική περίοδος».
Τι πήγε στραβά;
«Και πάλι, κλασικά, όταν η μια πλευρά πανηγυρίζει τη νίκη μετά από μια τέτοια διαπραγμάτευση που ήταν σαφώς win‑win, αλλά δυστυχώς, οι Κύπριοι δεν θέλουν να αναγνωρίσουν το win‑win. Οπότε και οι δύο πλευρές περιέγραφαν ότι είχαν κερδίσει και είχαν κυριαρχήσει έναντι της άλλης. Και θα έλεγα ότι αυτό ήταν ιδιαίτερα το μήνυμα από την ελληνοκυπριακή πλευρά».
«Φυσικά, αν λες τέτοια πράγματα δημόσια, τότε η άλλη πλευρά αρχίζει να υποψιάζεται ότι κατά κάποιο τρόπο έχει εξαπατηθεί», ανέφερε.
Προστέθηκε ότι υπήρξε έλλειψη πλήρους διαβούλευσης στην τουρκοκυπριακή πλευρά για τη συμφωνία, με αποτέλεσμα ορισμένοι κύκλοι εκεί να εγείρουν ενστάσεις. Τελικά, όλο το πράγμα κατέρρευσε και η κατάσταση, δύο χρόνια αργότερα, παραμένει στάσιμη.
«Στο τέλος, είναι αυτή η καχυποψία, αυτή η απροθυμία να φανεί ότι υποχωρείς ή συμβιβάζεσαι. Είναι το ίδιο πρόβλημα που έχουμε σε όλα τα σημεία διέλευσης ή ηλιακά έργα. Είναι οι μικρόκοσμοι του ίδιου του κυπριακού ζητήματος».
Ακόμη και όταν υπάρχουν προφανή οφέλη από τη συνεργασία, τα εμπόδια είναι τόσο μεγάλα λόγω της καχυποψίας που η επίλυση αυτών των προβλημάτων είναι εξίσου πολύπλοκη, όσο και η επίλυση ολόκληρου του κυπριακού προβλήματος.
«Και υπάρχουν στιγμές που έχω σκεφτεί, γιατί να μην λύσουμε απλώς το κυπριακό πρόβλημα και τότε όλα αυτά τα άλλα προβλήματα θα εξαφανιστούν. Θα απαιτούσε την ίδια προσπάθεια» κατέληξε ο Κόλιν Στιούαρτ.
