Στα περισσότερα δημοκρατικά κράτη, η παραίτηση δεν είναι τιμωρία. Είναι θεσμικό φρένο, σήμα ότι η εξουσία δεν είναι ιδιοκτησία αλλά εντολή με όρια. Στην Κύπρο όμως η παραίτηση έχει μετατραπεί σε σπάνιο φαινόμενο, κάτι που συζητείται με ένταση για λίγες μέρες και μετά ξεχνιέται. Η πολιτική ευθύνη και ευθιξία έχει αποσυνδεθεί πλήρως από την πολιτική πράξη.
Αφορμή για παραίτηση μπορεί να είναι μια απόφαση διεθνούς δικαστηρίου, μια καταστροφική πυρκαγιά, μια θεσμική αποτυχία. Οι περιπτώσεις αλλάζουν, το σενάριο όμως παραμένει το ίδιο: προσωρινή κατακραυγή, κάποιες δηλώσεις αυτοκριτικής (αποτυχημένες συνήθως), και μετά επιστροφή στην κανονικότητα. Ο Σάββας Αγγελίδης, η Μαρία Παναγιώτου, ο Μάριος Χαρτσιώτης. Τρία παραδείγματα, τρία διαφορετικά πεδία, τρεις διαφορετικές συγκυρίες, καμία παραίτηση.
Το μήνυμα είναι σαφές: η καρέκλα αντέχει τα πάντα.
Δεν είναι μόνο, ούτε πάντα θέμα προσώπων. Το ζήτημα είναι βαθιά πολιτικό και θεσμικό. Ένα σύστημα εξουσίας που δεν φοβάται την κοινωνική πίεση, είναι γιατί γνωρίζει ότι η κοινωνική πίεση έχει ημερομηνία λήξης και όχι το ίδιο το σύστημα εξουσίας. Οι αντιδράσεις κορυφώνονται, γίνονται πρωτοσέλιδα, τροφοδοτούν τηλεοπτικά πάνελ και καυστικές αναρτήσεις στα social media, αλλά σε μία-δύο εβδομάδες η δημόσια προσοχή μετατοπίζεται. Το ενδιαφέρον μας είναι βραχύβιο και η αντοχή του συστήματος, μακρόπνοη.
Κάθε φορά, η ρητορική των αξιωματούχων μοιάζει βγαλμένη από το ίδιο εγχειρίδιο ή κασέτα. «Αναλαμβάνουμε την ευθύνη», λένε, αλλά η ευθύνη μένει μετέωρη, σαν διακήρυξη χωρίς συνέπειες. Η παραίτηση παρουσιάζεται ως υπερβολική, άκαιρη ή ακόμα και δείγμα έλλειψης πολιτικής ενσυναίσθησης. Αντ’ αυτής, προτείνονται «θεσμικές αλλαγές» και «μεταρρυθμίσεις» που θα έρθουν, ή και όχι, κάποτε. Η κρίση μετατοπίζεται από το τώρα στο αόριστο μέλλον, και η πολιτική επιβίωση διασφαλίζεται βασιζόμενη σε ένα χιλιοειπωμένο «Δίκαιο της ανάγκης».
Αυτή η πρακτική έχει βολέψει όλους: τους πολιτικούς, που παραμένουν στη θέση τους, και τους θεσμούς, που προσβλέπουν στην συντήρηση. Μακροπρόθεσμα, όμως, διαβρώνει τη δημοκρατία. Όταν οι πολίτες βλέπουν ότι κανείς δεν πληρώνει πολιτικό κόστος για λάθη, σφάλματα ή ακόμη και αδικίες, η εμπιστοσύνη τους υπονομεύεται. Κι όταν χαθεί η εμπιστοσύνη, η δημοκρατία καταντά τυπικό σχήμα χωρίς περιεχόμενο.
Η απουσία κουλτούρας παραίτησης είναι και προϊόν πολιτικής αλληλεγγύης προς τα «δικά μας παιδιά». Ο πολιτικός ή ο αξιωματούχος που βρίσκεται στο στόχαστρο προστατεύεται, όχι επειδή δεν έκανε λάθος, αλλά επειδή η απομάκρυνσή του μπορεί να θεωρηθεί νίκη των «αντιπάλων». Έτσι, η λογοδοσία θυσιάζεται στον βωμό των κομματικών ισορροπιών.
Υπάρχει, βέβαια, και η δική μας συνενοχή. Ως κοινωνία, έχουμε εκπαιδευτεί να καταναλώνουμε την οργή μας γρήγορα. Μας αρκεί η συμβολική αποδοκιμασία, το σκληρό σχόλιο, το «καυστικό» meme. Δεν επιμένουμε, δεν οργανωνόμαστε, δεν πιέζουμε συστηματικά. Μόλις περάσει το πρώτο κύμα θυμού, αφήνουμε την υπόθεση να ξεχαστεί. Έτσι, η εξουσία ξέρει ότι το μόνο που χρειάζεται είναι να αντέξει λίγο και η φουρτούνα θα κοπάσει μόνη της.
Η συζήτηση για τις παραιτήσεις δεν είναι τυπικό ζήτημα ηθικής ευπρέπειας. Είναι εργαλείο θεσμικής αυτοπροστασίας. Όταν ένας υπουργός, ένας εισαγγελέας, ένας επικεφαλής υπηρεσίας παραιτείται, δεν τιμωρεί μόνο τον εαυτό του αλλά προστατεύει τον θεσμό του από την απαξίωση, δείχνει ότι κανείς δεν είναι υπεράνω των συνεπειών. Χωρίς αυτή τη δυνατότητα, οι θεσμοί φθείρονται και η δημόσια ζωή γεμίζει με σκιές ατιμωρησίας.
Και όμως, δεν ήταν πάντα έτσι. Το 2008, ο τότε Υπουργός Δικαιοσύνης, Κύπρος Χρυσοστομίδης, παραιτήθηκε για την απόδραση ενός ισοβίτη κρατούμενου. Ο Πρόεδρος αρχικά δεν ήθελε να δεχθεί την παραίτηση. Εκείνος επέμεινε, γιατί καταλάβαινε ότι η ευθύνη, για να έχει νόημα, πρέπει να συνοδεύεται από πράξη. Η παραίτησή του δεν διόρθωσε το λάθος αλλά έστειλε όμως μήνυμα ότι ο θεσμός είναι πιο σημαντικός από το πρόσωπο.
Δεκαεπτά χρόνια μετά, το παράδειγμα του αείμνηστου Χρυσοστομίδη μοιάζει σχεδόν από άλλο πλανήτη. Στη σημερινή πολιτική κουλτούρα, η επιμονή του θα φάνταζε ακατανόητη, ίσως και «αφελής». Κι αυτό ακριβώς είναι το πρόβλημά μας.
Καημένε Χρυσοστομίδη. Αιώνια σου η μνήμη και το παράδειγμα!
*μέλος του Πολιτικού Συμβουλίου του Volt
