Η παραίτηση ενός Προέδρου, ενός Πρωθυπουργού ή ενός υπουργού σε μια περίοδο κρίσης δεν μπορεί να συνιστά απλώς μια πράξη προσωπικής ή κομματικής αξιοπρέπειας. Μάλλον είναι κάτι περισσότερο. Είναι μια θεσμική αναγκαιότητα. Στην Κύπρο βέβαια τίποτε από τα δύο δεν ισχύει. Η παραίτηση τείνει να εκλείψει ως θεσμικό εργαλείο, αφού παρά τις τραγωδίες και τις σκανδαλώδεις αμέλειες κανείς δεν φταίει και κανείς δεν φεύγει.
Ιστορικό
Ο Δημήτρης Χριστόφιας το 2011, παρότι εξωθήθηκαν σε παραίτηση υπουργοί του (Παπακώστας-Κυπριανού), ο ίδιος δεν ανέλαβε καμιά ευθύνη για την έκρηξη στο Μαρί, αν και η μεταφορά της πυρίτιδας στην Κύπρο ήταν κυρίως δική του πολιτική απόφαση. Όλοι κατανοούμε ότι στο προεδρικό σύστημα της Κύπρου, σε αντίθεση με το το πιο ευέλικτο κοινοβουλευτικό, δεν είναι εύκολες οι παραιτήσεις, αφού απαιτούνται νέες και περίπλοκες διαδικασίες εκλογής. Από την άλλη, κάπου πρέπει να τίθενται και όρια. Ο Αναστασιάδης, παρότι δεσμεύθηκε το 2013 ότι δεν θα γίνουν κουρέματα, δεν αισθάνθηκε την ανάγκη να παραιτηθεί όταν αποδείχθηκε ότι κορόιδευε κατάμουτρα μια ολόκληρη χώρα. Τότε την πλήρωσε ο υπουργός Οικονομικών, Μιχάλης Σαρρής. Ο Αναστασιάδης δεν αισθάνθηκε αυτή την ανάγκη ακόμα και όταν επί ημερών του η χώρα κατήντησε σούργελο στα πρωτοσέλιδα του διεθνούς Τύπου με αφορμή τις πολιτογραφήσεις απατεώνων και γκάνγκστερ παγκόσμιας εμβέλειας. Λογικά σήμερα δεν τίθεται ούτε για συζήτηση θέμα παραίτησης του Νίκου Χριστοδουλίδη για τη μεγαλύτερη πυρκαγιά που ενέσκηψε στην Κύπρο μετά τις φωτιές της Τουρκικής Εισβολής του 1974.
Ούτε αυτός ούτε οι υπουργοί του, εκτός κι αν τις επόμενες μέρες κάποιοι εξαναγκαστούν. Το ξαναγράψαμε τη βδομάδα που πέρασε. Στην πρόσφατη ιστορία της Κυπριακής Δημοκρατίας, υπάρχουν ελάχιστες εξαιρέσεις παραιτήσεων για λόγους ευθιξίας.
Οι θεσμοί
Η παραίτηση είναι ένα μήνυμα ότι οι θεσμοί υπερέχουν των προσώπων. Ακόμα και όταν δεν υπάρχει ποινική εμπλοκή, η πολιτική ευθύνη παραμένει. Ένας Πρόεδρος ή υπουργός οφείλει να αναλαμβάνει την ευθύνη για πράξεις ή παραλείψεις που έλαβαν χώρα υπό τη διοίκησή του. Η παραίτηση αναγνωρίζει ότι υπήρξε αποτυχία ή αδυναμία πρόληψης του προβλήματος. Αυτό ενισχύει τη Δημοκρατία. Οι παραιτήσεις δείχνουν ότι η εξουσία δεν είναι λάφυρο αλλα μέσο άσκησης υπεύθυνης πολιτικής και έχει συνέπειες. Μια παραίτηση αναγνωρίζεται ως μια γενναία πράξη λογοδοσίας και αυτό ενισχύει την αίσθηση δημοκρατικής συμμετοχής και διαφάνειας. Η απουσία παραιτήσεων οδηγεί σε ατιμωρησία και απαξίωση του πολιτικού συστήματος.
Ο Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας, Νίκος Χριστοδουλίδης, στο διάγγελμά του μετά τις πυρκαγιές παραδέκτηκε ότι υπήρξαν σημαντικά λάθη και παραλείψεις, απολογήθηκε εκ μέρους της Πολιτείας αλλά αρνήθηκε να αναλάβει τις ευθύνες που του αναλογούν.
Η ένταση
Η παραίτηση μπορεί να λειτουργήσει εκτονωτικά σε μια κοινωνία που βιώνει θυμό ή απογοήτευση. Λειτουργεί ως μια πράξη εκτόνωσης της λαϊκής πίεσης, προλαμβάνοντας μεγαλύτερες κοινωνικές ή πολιτικές αναταραχές.
Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας μιλώντας ενώπιον του Υπουργικού Συμβουλίου ζήτησε άμεση καταβολή των αποζημιώσεων που αποφασίστηκαν, για να εκτονωθεί, όπως είπε, ο θυμός του κόσμου. Ο κόσμος, είναι αλήθεια, μπορεί να σιωπήσει αν πάρει κάποια χρήματα. Από την άλλη, τα χρήματα δεν διασώζουν διαχρονικά την πολιτική ούτε τους πολιτικούς ως πρότυπα συμπεριφοράς. Όταν ένας πολιτικός επιλέγει να αποχωρήσει από το αξίωμα με αξιοπρέπεια, αναδεικνύει μια κουλτούρα πολιτικού ήθους, σε αντίθεση με τη λογική της προσκόλλησης στην καρέκλα. Η παραίτηση ενός πολιτικού μπορεί να σηματοδοτήσει την αρχή μιας νέας φάσης διαχείρισης ή μεταρρυθμίσεων, απαλλαγμένης από τη σκιά σκανδάλων. Είναι μια αναγκαία τομή για την αποκατάσταση της κανονικότητας και της εμπιστοσύνης. Τα χρήματα δεν διορθώνουν τα πάντα κι αυτό το γνωρίζουμε από αρχαιοτάτων χρόνων. Για παράδειγμα, χωρίς κατ' ανάγκη να εκληφθεί ως μέτρο σύγκρισης, δεν λύθηκαν τα προβλήματα της Αρχαίας Αθήνας όταν πολιτικοί όπως ο Κλέων ή αργότερα ο Αριστογείτων «εξαγόραζαν» τη λαϊκή στήριξη με επιδόματα ή υπεσχημένες παροχές. Ο Αριστοφάνης, στους «Ιππείς» και τις «Σφήκες», σατιρίζει πολιτικούς που προσπαθούν να χειραγωγήσουν τον δήμο με «φαΐ, χρήματα και φιγούρα». Στην πορεία η Αθήνα κατέρρευσε. Ας μην ξεχάσουμε και τη Ρώμη η οποία κατέρρευσε αρκετά πριν την επέλαση των Βησιγότθων. Η κραταιά Ρώμη δεν απέφυγε την πτώση επειδή μοίραζε άρτον και θεάματα. Η έκφραση «Άρτος και Θεάματα» (panem et circenses) προέρχεται από τον Ρωμαίο σατιρικό ποιητή Ιουβενάλη και περιγράφει ακριβώς αυτό: την πολιτική εξαγοράς του λαού μέσω δωρεάν διανομής τροφίμων και δημόσιων θεαμάτων.
Πράξη ευθύνης
Τα χρήματα πάντα είναι χρήσιμα σε περίπτωση καταστροφών, ωστόσο, σε κάθε Δημοκρατία που θέλει να στέκεται όρθια απέναντι στους πολίτες της η έννοια της πολιτικής ευθύνης είναι θεμελιώδης. Όχι μόνο ως νομική ή θεσμική έννοια αλλά ως πράξη πολιτικής αξιοπρέπειας. Όταν ξεσπούν σκάνδαλα, όταν αποκαλύπτονται σοβαρές διοικητικές αποτυχίες ή όταν η κοινωνία βυθίζεται σε κρίση, η παραίτηση ενός πολιτικού δεν είναι δείγμα αδυναμίας, είναι ένδειξη ότι η Δημοκρατία λειτουργεί.
Η παραίτηση συνιστά υπεράσπιση των θεσμών. Οι θεσμοί δεν ταυτίζονται με τα πρόσωπα. Η επιμονή στην εξουσία όταν όλα γύρω κλονίζονται αποδυναμώνει τη θεσμική αξιοπιστία. Αντίθετα, η παραίτηση είναι δήλωση πως κανείς δεν είναι υπεράνω των θεσμών – ούτε υπουργός, ούτε Πρόεδρος, ούτε δήμαρχος.
Αυτός που παραιτείται δεν είναι ένοχος. Το λέμε αυτό γιατί πολλοί πολιτικοί αντιτείνουν ότι δεν έχουν ποινικές ευθύνες –άρα γιατί να φύγουν; Όμως η πολιτική ευθύνη δεν απαιτεί δικαστήριο. Αναγνωρίζει ότι κάποιοι απέτυχαν να προλάβουν ή να διαχειριστούν γεγονότα που ζημίωσαν το δημόσιο συμφέρον. Η ανάληψη αυτής της ευθύνης με παραίτηση είναι πράξη ωριμότητας.
Σε μια εποχή που η εμπιστοσύνη στους θεσμούς φθίνει, η παραίτηση ενός πολιτικού στέλνει μήνυμα ότι η εξουσία συνοδεύεται από συνέπειες. Χωρίς παραιτήσεις, η ατιμωρησία γίνεται κανονικότητα και η πολιτική μετατρέπεται σε άσκηση ασυλίας.
Η παραίτηση δεν είναι ήττα. Είναι η στιγμή που ο πολιτικός θυμάται γιατί βρέθηκε εκεί: όχι για να διατηρήσει ένα αξίωμα αλλά για να υπηρετεί κάτι ευρύτερο από τον εαυτό του. Κι αν αυτό το ευρύτερο δεν τον χωρά πια, είναι πιο τίμιο να φύγει μόνος.
Εν ολίγοις η παραίτηση δεν είναι ποινή. Είναι υπεράσπιση της δημοκρατίας. Όταν παραιτείται ένας πολιτικός ενδυναμώνεται η δημοκρατία. Όχι επειδή τιμωρείται ένας άνθρωπος αλλά επειδή τιμάται ο πολίτης.
Αυτοί που παραιτήθηκαν και ο κόσμος τιμά
Η παραίτηση για λόγους πολιτικής ευθιξίας —δηλαδή όταν ένας πολιτικός αποχωρεί από το αξίωμά του όχι εξαιτίας άμεσης εμπλοκής σε σκάνδαλο ή πίεσης αλλά επειδή θεωρεί ότι πρέπει να αναλάβει την πολιτική ευθύνη— είναι σπάνιο και συχνά αξιομνημόνευτο φαινόμενο. Υπάρχουν όμως αρκετές ιστορικές περιπτώσεις που έμειναν θετικά χαραγμένες στη συλλογική μνήμη. Ας δώσουμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα από Κύπρο, Ελλάδα και διεθνώς.
* Ο Χρήστος Στυλιανίδης το 1999 υπέβαλε την παραίτησή του από τη θέση του κυβερνητικού εκπροσώπου για λόγους αρχής σε θέματα εξυγίανσης και διαφθοράς της δημόσιας ζωής της Κύπρου, όταν προέκυψε το θέμα του τότε υπουργού Εσωτερικών, Ντίνου Μιχαηλίδη. Ο Ντίνος Μιχαηλίδης έτυχε πλήρους προστασίας από τον Πρόεδρο Κληρίδη παρά τις συνεχείς δηλώσεις του βουλευτή τότε του ΔΗΣΥ Χρίστου Πουργουρίδη.
* Ο Κύπρος Χρυσοστομίδης το 2008 υπέβαλε παραίτηση από υπουργός Δικαιοσύνης, μετά την απόδραση του ισοβίτη Αντώνη Προκοπίου Κίτα από τις Κεντρικές Φυλακές, αναλαμβάνοντας ως υπουργός Δικαιοσύνης την πολιτική ευθύνη και ταυτόχρονα επιδεικνύοντας πρωτόγνωρη για τα κυπριακά δεδομένα πολιτική ευθιξία.
* Στην Ελλάδα ο Γιώργος Ράλλης το 1981, μετά την ήττα της ΝΔ στις εκλογές από το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου, παραιτήθηκε από την αρχηγία του κόμματος δηλώνοντας: «Η ευθύνη της ήττας ανήκει πρωτίστως στον αρχηγό.» Αναγνωρίστηκε ευρέως για την ευπρέπειά του και την πίστη σε αρχές κοινοβουλευτισμού.
* Στην Ελλάδα ο Στέφανος Μάνος (1992) παραιτήθηκε από υπουργός Εθνικής Οικονομίας όταν δεν έγινε δεκτή η εισήγησή του για δραστικά μέτρα εξυγίανσης. Η στάση του εκτιμήθηκε από όσους έβλεπαν στο πρόσωπό του συνέπεια με τις απόψεις του.
* Στην Ιαπωνία ο Σαντάρο Μάρουγιαμα (1993) παραιτήθηκε από υπουργός Υγείας επειδή διαπιστώθηκε ελαφρά υπέρβαση δαπανών στο υπουργείο του. Ο λαός τον τίμησε για την ανάληψη της πολιτικής ευθύνης, χωρίς ποινικό σκάνδαλο.
* Στη Σουηδία η αναπληρώτρια πρωθυπουργός Μόνα Σάχλιν (1995) παραιτήθηκε όταν αποκαλύφθηκε ότι είχε χρησιμοποιήσει κυβερνητική κάρτα για να αγοράσει σοκολάτες. Ονομάστηκε τότε «ο άνθρωπος που παραιτήθηκε για 20 ευρώ», και το ήθος της εκτιμήθηκε ευρέως. Επέστρεψε αργότερα στην πολιτική.
* Ρόμπιν Κουκ (2003) παραιτήθηκε από υπουργός Εξωτερικών του Ηνωμένου Βασιλείου επειδή διαφωνούσε με τον πόλεμο στο Ιράκ. Έμεινε στην ιστορία ως σπάνιο παράδειγμα αρχών —η παραίτησή του θεωρήθηκε υψηλής ηθικής στάθμης.
Τι κοινό έχουν αυτοί οι πολιτικοί;
• Δεν σύρθηκαν σε παραίτηση μετά από δημόσια κατακραυγή ή ποινική έρευνα.
• Ανέλαβαν πολιτική ευθύνη, έστω και αν δεν είχαν άμεση ενοχή.
• Το κοινό τους αναγνώρισε το ήθος —είτε αμέσως είτε μακροπρόθεσμα.
• Πολλοί επανήλθαν ενισχυμένοι πολιτικά.
